حکمت وحی به رسل و عدم ایحاء به یکایک افراد بشر
«بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحيمِ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ وَ صَلَّی اللَّهُ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ عَلَی آلِهِ الطَّاهِرِینَ».
«قد یعترض علی رسالات الله سبحانه و تعالی ان الله لماذا لم یوح الی کل واحد واحد شرعته. و هنا اجابتان اثنتان. الاجابة الاولی واقع الوحی النازل علی جماعة الخصوص من المکلفین و هم انبیاء الله سبحانه و تعالی الذین اصطفاهم بعلمه. هذا الواقع دلیل علی صدقه و دلیل علی صحته. مهما لم نعرف وجه المصلحة فی هذا الوحی الخاص الرسالی علی جماعة خصوص. و المرحلة الثانیة هنا تفاصیل الآیات فی الذکر الحکیم.
سورة البقرة، الآیة 210: «هَلْ يَنْظُرُونَ إِلاَّ أَنْ يَأْتِيَهُمُ اللَّهُ في ظُلَلٍ مِنَ الْغَمامِ وَ الْمَلائِكَةُ وَ قُضِيَ الْأَمْرُ وَ إِلَى اللَّهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ». «هَلْ يَنْظُرُونَ» یعنی هل ینتظرون من النظرة، لا من النظر. «هَلْ يَنْظُرُونَ» هؤلاء الذین یکذبون برسالات الله سبحانه و تعالی تکذبون رسله و انبیائه بسنادات خاطئة عدة، هنا استفهام انکاری. هل ینظرون هؤلاء الحماقی «إِلاَّ أَنْ يَأْتِيَهُمُ اللَّهُ في ظُلَلٍ مِنَ الْغَمامِ» کما کان جماعة ینتظرون لماذا الله ما نزل هو بنفسه فی ظلل من الغمام و یحکی معنا یکلّمنا و یوحی الینا جمیعاً نحن من دون أن یبعث رسلاً ملائکة او بشراً؟ هل ینظرون الا أن یأتیهم الله فی ظلل من الغمام و الملائکة. اقتراح ثانی، انتظار ثانی: أنّ الله اذا لم یأتی هو بنفسه فلماذا لم یبعث ملائکة؟ بعث الملائکة لأحد أمرین. الامر الاول ان یبعث ملائکة الوحی حتّی یوحون الی کل واحد واحد منا من دون وسیط الرسل البشری، المرحلة الاولی. المرحلة الثانیة کما فی آیات عدة نتلوها علیکم، لما بعث بشراً رسولاً لماذا لم یزوّج هذا البشر و لم یرسل مع هذا البشر ملائکة یصدقون هذا البشر؟ طبعاً هنا اجابات و اجابات عن کل هذه المسئلات المتعنّتة.
«وَ الْمَلائِكَةُ وَ قُضِيَ الْأَمْرُ» قضی الامر بالنسبة لاتیان الملائکة، مو بالنسبة لاتیان الله. هنا جمعوا بین مستحیلین اثنین اقتراحین. المستحیل الاول فی بعدین. المستحیل الاول فی بعدین «أَنْ يَأْتِيَهُمُ اللَّهُ في ظُلَلٍ مِنَ الْغَمامِ» اتیان الله فی ظلل من الغمام او فی غیر ظلل من الغمام، هذا مستحیل ذاتیاً. الله لا یری بالبصر و لا یحاط به علم، لا یلمس و لا یحس و لا یجس و لا یمس بالحواس الخمس. الله خارج عن الادراکات البصریة و البصیریة. ابصارنا، بصائرنا لا تحیط علی ربنا. اذا کان مادة مستحیل و لکن هو مجرد عن کل المادیات و لا یحیط به أیّ عقل و ایّة فطرة و ایّة دراکة. و هذا مستحیل اول اطرحوا و الاجابة عن هذا المستحیل الادلة الفطریة و العقلیة و الکتابیة و فی روایاتنا کثیر کما بحثنا حول مباحث التوحید. هذه مستحیل الاول.
مستحیل الثانی، حتّی لو –علی فرض المحال- لو أتاهم الله سبحانه و تعالی بنفسه فی ظلل من الغمام او نور او غیر ذلک، لما کان یوحی الی کل واحد واحد منهم لأنّ الوحی الرسالی… الوحی یختلف. احیاناً یوحی ربنا یعنی یرمز ربنا لشخصٍ رمزاً خاصاً او عاماً و لیس رسالیاً کما أنّ ربنا اوحی الی الشیطان «اسْجُدُوا لِآدَمَ» مین المأمور؟ المأمور الملائکة و ابلیس. ابلیس علی ابلاسه و علی کونه شیطاناً، الله تعالی خاطبه و اوحی الیه ان اعمل کذا. هذه غیر الوحی الرسالی. نتحدث حول الوحی الرسالی و الا الوحی بصورة طلیقة یصح حتّی الی الارض «بِأَنَّ رَبَّكَ أَوْحى لَها» (زلزله، آیه 5) الی النحل کذلک کما یأتی فی درجات الوحی «وَ أَوْحى رَبُّكَ إِلَى النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذي مِنَ الْجِبالِ بُيُوتاً وَ مِنَ الشَّجَرِ وَ مِمَّا يَعْرِشُونَ» (نحل، آیه 68) و الی ام موسی «وَ أَوْحَيْنا إِلى أُمِّ مُوسى أَنْ أَرْضِعيهِ»(قصص، آیه 7) لا نتحدث حول کل الوحی، لا، الوحی الرسالی الربانی الذی یختص بالرسالة الربانیة بین المکلفین. هذا هو محور البحث.
اذاً الاستحالة الثانیة انه لو علی فرض المحال جاء ربنا بنفسه و رأوه جسماً -عوذاً بالله- او جاء ربنا بنفسه مجرداً عن الجسمانیة ولکن هم احاطوا به علماً و عقولهم علی فرض المحال الاول و المحال الثانی، یأتی محال الثالث، لم یکن الله تعالی لیوحی الی هؤلاء المکذبین طبعاً، لان محطة الوحی لابد ان تکون نیرة، قابلة، صالحة لأخذ الوحی الربانی. و الوحی الربانی تعلیم ربانی لاعلی القمم المعرفیة و الایمانة، فلابد لمن یوحی الیه ان یکون فی اعلی القمم الروحانیة. ثم «وَ الْمَلائِكَةُ» نزول الله تعالی مستحیل ذاتیاً، جسمیاً او مجرداً و ایحاءً، مراحل ثلاثة. ثم نزول الملائکة فی آیات عدة أنّ الله تعالی لا ینزّل الملائکة الا عند الموت. عند الموت اذ تری الملائکة یتوفون. توفی الملائکة فی آیات عدة یعنی أن الملائکة یأتون عند من یراد موته یتوفونه و یأخذوا روحه، هم یرون الملائکة. «يَوْمَ يَرَوْنَ الْمَلائِكَةَ لا بُشْرى يَوْمَئِذٍ لِلْمُجْرِمينَ» (فرقان، آیه 22) رؤیة العذاب و لیست رؤیة الرحمة. و المقصود من رؤیة الملائکة عند الوحی رؤیة الرحمة. رؤیة الرحمة بالنسبة للملائکة غیر موجودة حتّی بالنسبة للمؤمنین الخصوص. نعم، انبیاء الله شیء آخر ولکن بالنسبة للمؤمنین الماکنین الآمنین الخصوص یوم الدنیا الملائکة لا ینظر الیها […]». ممکن نیست مؤمنی ملائکه را ببیند، فرشته را ببیند.
«نعم، فی امکانیة و فی واقعیة ان ملائکة الرحمة من قبل الله تعالی و باذن الله تعالی ینزلون علی المؤمنین و یؤیدونهم من دون أن یرونهم المؤمنین کما یقول ربنا: «إِنَّ الَّذينَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَيْهِمُ الْمَلائِكَةُ أَلاَّ تَخافُوا وَ لا تَحْزَنُوا وَ أَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتي كُنْتُمْ تُوعَدُونَ»(فصلت، آیه 30) نحن اولیائکم فی الحیاة الدنیا و فی الآخرة». در زندگی دنیا ما دنبال کار شما هستیم.
– مجرد که نباشد […]
– امکان هست، ولی بر حسب مصلحت الهی ملائکه اصلاً دیدنی نیستند، مگر برای آن کسانی که چشم بسیار قوی دارند مثل انبیاء. انبیاء می‌توانند ببیند. پیغمبر بزرگوار جبرئیل را می‌دید و افتخار برای جبرئیل بود، نه برای پیغمبر، ولی برای مؤمنین نه.
– [سؤال]
– انبیاء در چشم ظاهری و در چشم باطنی می‌دیدند، ولکن غیر انبیاء نه. غیر انبیاء احساس می‌کردند یک چیزی در قلب وارد می‌شود. خود ما وقتی که درست در جلوات ایمان وارد شدیم، احساس می‌کنیم چیزی در قلب وارد شد. این‌ها ملائکه مأمورین پروردگار هستند که به اذن خداوند مطالبی را در قلب ما وارد می‌کنند یا مطالبی را از قلب بیرون می‌برند. «سناداً الی هذه الآیة: «نَحْنُ أَوْلِياؤُكُمْ فِي الْحَياةِ الدُّنْيا وَ فِي الْآخِرَةِ وَ لَكُمْ فيها ما تَشْتَهي أَنْفُسُكُمْ وَ لَكُمْ فيها ما تَدَّعُونَ * نُزُلاً مِنْ غَفُورٍ رَحيمٍ» (همان، آیات 31 و 32)».
– کفار ملائکه عذاب را می‌بینند؟
– «الکفار یرون ملائکة العذاب عند الموت. «يَوْمَ يَرَوْنَ الْمَلائِكَةَ لا بُشْرى يَوْمَئِذٍ لِلْمُجْرِمينَ وَ يَقُولُونَ حِجْراً مَحْجُوراً» (فرقان، آیه 22) یرون الملائکة، ولکن رؤیة العذاب. رؤیة الملائکة حال یریدون ان یعذبوهم تعذیباً لتوفی انفسهم و تعذیباً بعد التوفی بعد الموت فی عالم البرزخ. هذا ما نستفید من آیات من الذکر الحکیم»
– در آیه که می‌فرماید: «إِنَّ الَّذينَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَيْهِمُ الْمَلائِكَةُ» در اینجا کدام […]
– «تَتَنَزَّلُ» اینطوری بوده، یعنی ملک مطلبی را در قلب وارد می‌کند، ولی انسان می‌فهمد ملک وارد کرده، ولی ملک را نمی‌بیند.
– بشارت می‌دهند، بشارت قلبی می‌دهند؟
_ بشارت قلبی می‌دهند. «ثم هم یتطلبون نزول ملائکة الوحی لا ملائکة العذاب، لا. هؤلاء الناکرون برسالات الله و لوحی الله الی البشر ینتظرون انتظاراً آخر هنا، أن ینزل ربنا ملائکة الوحی، ملائکة الرحمة بالوحی بصورة مستقیمة الی هؤلاء الانکاد الحماقی او لا؟ ینزل ربنا الملائکة تأییداً لرسل الله تعالی أنّ هذا رسول، هذا رسول، هذا رسول. یقول ربنا فی آیة اخری: «وَ لَوْ جَعَلْناهُ مَلَكاً لَجَعَلْناهُ رَجُلاً وَ لَلَبَسْنا عَلَيْهِمْ ما يَلْبِسُونَ»(انعام، آیه 9) حتّی اذا جعل الله تعالی رسوله الذی یوحی بإذن ربه او رسوله المؤید للرسل البشریة لرأوهم بصورة البشر، بصورة الرجل، لأن رسل الله کلهم رجال. «وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ إِلاَّ رِجالاً نُوحي إِلَيْهِمْ» (یوسف، آیه 109) الرجولة شرط رسالهم و لذلک لو جعلناه ملکاً لجعلناه رجلاً. الملک بصورة الملکیة لا تنشاء». غیر ممکن است که مخصوصاً این‌ها، این مکذبین بآیات الله ملائکه وحی را که ملائکه رحمت هستند به صورت ملائکه ببینند.
«الذین لهم عیون مسلحة بالوحی، عیون مسلحة بروحانیة القمة و هم انبیاء الله تعالی یرون ملائکة الله علی صورة ملائکیة. یرون کل الاموات فی عالم البرزخ بالعیون المجردة، بالعیون المسلحة بسلاح الایمان. کان امیرالمؤمنین (ع) یدخل فی الجبّانة (مقبرة) و یتحدث مع الاموات. اموات یتحاورون معه و هو کان یبحث معهم. کان یسمع اصواتهم و نحن لا نسمع بالأذن البرزخیة، بالأذن القویة».
– [سؤال]
– نه، آنکه از خیلی از انبیاء بالاتر است. ائمه معصومین که از همه انبیاء غیر از خاتم‌النبیین بالاتر هستند. در این شکی نیست.
– [سؤال]
– آن عصمت است. مثل امیرالمؤمنین، پایین‌تر از امیرالمؤمنین. آن عصمت است. «نتحدث حول المجرمین. المجرمون لن یبصروا الی الملائکة بالصورة الملائکیة فی عالم التکلیف. انما عند الموت فی آخر، فی عالم التکلیف». الآن ابولهب و ابوجهل که منکر و مکذب هستند، بگویند ملائکه بیایند و این‌ها به صورت ملائکه ببینند. نمی‌شود، این چشم را ندارند و نمی‌شود با تلسکوپ و میکروسکوپ و اکسپرسکوپ ببینند. این رؤیت مادی ظاهری علمی نیست، بلکه این رؤیت مثل بصیرت است. «هل لکل انسان بصیرة؟ لا. هل لکل انسان ولو کان عالماً و کذا و کذا و کذا و عنده وسائل الإبصار، بصیرة؟ لا، البصیرة النظر الی الباطن، النظر الی الامور الخفیة عن الأبصار». چشم هر چه قوی بشود، خیلی هم قوی است، ولی قلب تاریک است.
«فإذاً هنا یقول ربنا سبحانه و تعالی بعد أن یأتیهم الله «هَلْ يَنْظُرُونَ إِلاَّ أَنْ يَأْتِيَهُمُ اللَّهُ في ظُلَلٍ مِنَ الْغَمامِ» ثم «وَ الْمَلائِكَةُ» ولکن لما یأتی الملائکة «وَ قُضِيَ الْأَمْرُ» یأتی ربنا غلط، اتیان ربنا غلط، مستحیل بالمحاور الثلاثة کما بیّنا ولکن اتیان الملائکة مستحیل فی عالم التکلیف، نزولاً بالوحی و نزولاً بالرحمة علی هؤلاء الحماقی الانکاد، ولکن نزول الملائکة عند الموت ثابت، و لذلک یقول: «وَ قُضِيَ الْأَمْرُ». قضی فی عالم التکلیف. انما یتنزل الملائکة علی الانسان، علی المکلف عند توفیه، عند موته. «وَ قُضِيَ الْأَمْرُ» فاذا نزلت الملائکة علی هؤلاء و تحدثوا معهم و تحاوروا معهم ماذا یفیدهم؟ المقصود المتعنّت من نزول الملائکة، نزول الملائکة بوحی الرسالة، بوحی النبوة فقط «وَ لاتَ حينَ مَناصٍ» (ص، آیه 3) فقد فات یوم خلاص. عند تحقّق الموت حالیاً ربنا یرید ان یموّت هذا الانسان. لما یرید ان یموّت هذا الانسان، هنا یشوب هذا الانسان الملک، ملک العذاب و ملک التوفی و الإماتة. حالیاً فات یوم خلاص و لات حین مناص، فماذا یفیده الوحی فی وسیط الملائکة اولاً و ثانیاً. اولاً الملائکة لیسوا وسطاء وحی الرحمة لهؤلاء، بل لمن هو اعلی منهم. انما للنبیین اولاً و ثانیاً الملائکة ینزلون بوحی العذاب لا ینزلون الا عند موت و لات حین مناص. «وَ قُضِيَ الْأَمْرُ وَ إِلَى اللَّهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ».
سورة الانعام، الآیة 111: «وَ لَوْ أَنَّنا نَزَّلْنا إِلَيْهِمُ الْمَلائِكَةَ». ربنا یتحدث عن صمود هؤلاء الکفار علی کفرهم، ثبوتهم علی کفرهم. لو أنّ الدنیا برمتها، لو أن العالم، عالم التکلیف عالم التکوین برمته دلّ دلالة واضحة صریحة علی أن الله موجود و لوحی هکذا و ان هذا محمد […] ما کانوا یقولون. هکذا یقول ربنا فاذاً فکیف یوحی ربنا الی هؤلاء الخصوم او یبعث ربنا ملائکة الایحاء، او یبعث ربنا ملائکة لتأیید الرسل البشر. هذه ما یفید. «وَ لَوْ أَنَّنا» لو استحالة. «وَ لَوْ أَنَّنا نَزَّلْنا إِلَيْهِمُ الْمَلائِكَةَ» یعنی الملائکة هم نازلین بوحی الرسالة لا النازلین بوحی العذاب. الملائکة النازلین بوحی العذاب عند الموت کما سواه «وَ لَوْ أَنَّنا نَزَّلْنا إِلَيْهِمُ الْمَلائِكَةَ» هذه اول. نزلنا الملائکة لامور عدة. إما أن ننزل الملائکة حتّی نوحی بوسیط الملائکة الی هذه القلوب المغلوبة. هذه مستحیل. ثم ینزل الملائکة تأییداً لرسالات البشر. هذا کذلک مستحیل. المرحلة الثانیة «وَ كَلَّمَهُمُ الْمَوْتى» کثیر من هؤلاء الناکرین للوحی و الآخرة یقولون هل سمعتم او رأیتم میتاً من الاموات خبّرنا ان هنا عالم البرزخ و ان هنا حیاة و ان هنا حساب؟» این مطلب معمولی است. چه کسی رفته از آنجا خبر بیاورد؟ کدام میتی خبر داد؟
«الرسل الأحیاء بکل البراهین یخبّرونکم الدلیل الفطرة و دلیل العقل و دلیل الوحی، یخبرکم انتم ما […] ولکن اموات، اذا میت تکلم معکم یصدقوه؟ حتّی «وَ كَلَّمَهُمُ الْمَوْتى» حتّی علی فرض المحال الموتی لا تتکلم مع الأحیاء الا بصورة خاصة. الموتی تتکلم مع أحی الأحیاء، النبیین، شیء آخر ولکن معکم انتم الانکاد الحماقی حیث تنکرون وحی الله تعالی، کیف یکلمکم الموتی؟ حتّی اذا «وَ لَوْ» لو هنا استحالة لکل الامور المذکورة هنا. «وَ لَوْ أَنَّنا نَزَّلْنا إِلَيْهِمُ الْمَلائِكَةَ» اولاً، ثم «وَ كَلَّمَهُمُ الْمَوْتى» کل الموتی حشروا ان یکلموا اباجهل اننا نحن نعیش فی برزخ و اننا معذبون، محاسبون، ثم «وَ حَشَرْنا عَلَيْهِمْ كُلَّ شَيْءٍ قُبُلاً» حشرنا جاء یعنی مرحلة آخرة.
هنا ترتب. مرحلة اولی نزلنا الملائکة، مرحلة ثانیة کلمهم الموتی، مرحلة ثالثة لا ملائکة فقط، لا موتی فقط، لا، و حشرنا علیهم کل شیء یعنی کافة المکونات، سماویات، ارضیات، کل شیء فی العالم مادة، حیواناً، انساناً، جناً، ملائکة و کذا و کذا و کذا کلهم شهدوا بکل الشهادات و البراهین أن بعد الموت انسان حی و هناک حساب و هناک ثواب و عقاب و حشرنا یعنی جمعنا علیهم شهادتاً «كُلَّ شَيْءٍ» کیف؟ «قُبُلاً» حضوراً، […] اننی کنت میت فصرت حیاً. لا، او تسعة واحد مثلاً یطلف من القبر، من البرزخ. لا، «قُبُلاً» حضور. اذا کان کل العالمین، کل الکائنات حضروا عندک یا اباجهل شخصیاً و شهدوا کلهم بکل الشهادات القطعیة أن البرزخ موجود و الحساب موجود «ما كانُوا لِيُؤْمِنُوا». لم یقل لم یؤمنوا، ما کانوا، کینونتهم لیست کینونة الایمان. ان الله تعالی ختم علی قلوبهم «فَلَمَّا زاغُوا أَزاغَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ» (صف، آیه 5) نعم، «إِلاَّ أَنْ يَشاءَ اللَّهُ» نعم، صحیح.
اذا شاء الله تعالی أن یؤمن هؤلاء الحماقی الانکاد یؤمنون، ولکن ایماناً اجباریاً، لا یفید. «وَ لَوْ شاءَ رَبُّكَ لَآمَنَ مَنْ فِي الْأَرْضِ كُلُّهُمْ جَميعاً» (یونس، آیه 99) ولکن مشیئة تکوینیة. بالمشیئة التشریعیة ربنا شاء ان یؤمن کل مکلف طبعاً و لا یکفر طبعاً ولکن بالمشیئة التکوینیة ان یضطر ربنا و ان یجبر ربنا کل مکلف ان یؤمن من دون اختیار؟ طبعاً لصار الایمان بصورة مطلقة مطبقة بالنسبة لکافة المکلفین، عقلاء، و لکن لا، لیس الله تعالی ان یشاء هذه المشیئة التکوینیة لأن الدنیا دار الاختبار و الاختیار و الامتحان. «وَ لكِنَّ أَكْثَرَهُمْ يَجْهَلُونَ» (انعام، آیه 111) إما من الجهل او من التجاهل، کلاهما صحیح. احیاناً الانسان یعلم و یتجاهل. اذا یعلم الحق و یتجاهل هذا طبعاً معاند. «وَ جَحَدُوا بِها وَ اسْتَيْقَنَتْها أَنْفُسُهُمْ ظُلْماً وَ عُلُوًّا»(نمل، آیه 14) یعلم ولکن یجاحد.
احیاناً لا، لا یعلم ولکن یعلم انه لا یعلم ولکن یعلم ان علیها أن یعلم، جاهل. الذی هو جاهل بالمسائل الشرعیة و یعلم انه جاهل، اذا أخطأ علی جهله معذب او لا؟ نعم، لأنه مأمور ان یتعلم. کذلک لماذا لم یقل اکثرهم جاهلون؟ لأنه تجاهل ما لم یعلم. الذی یعلم بالفعل أن الآخرة موجود، ان کذا، کذا، کذا، ولکن اذ جهل. و لکن القسم الثانی و البند الثانی کان مغفولٌ عنه، و لذلک قال: «وَ لكِنَّ أَكْثَرَهُمْ يَجْهَلُونَ» تجاهلاً او جهلاً مقصراً، اما الجهل القاصر؟ لا.
الانسان الذی جاهل و قاصر فی جهله لیس مکلف. الله تعالی یخاطب المکلفین «وَ لكِنَّ أَكْثَرَهُمْ يَجْهَلُونَ». و الاکثریة طلیقة فی کل الامور حتّی بین المؤمنین. اکثرهم فاسقون، اکثرهم جاهلون، اکثرهم کذا، هذه الاکثریة الطلیقة حتّی بین المسلمین. هنا ملیار نُص مسلم، اکثرهم یجهلون او لا؟ اکثرهم فاسقون او لا؟ اکثرهم لا یؤمنون صحیحاً او لا؟ نعم، کذلک بین الشیعة و بین السنة و بین الکذا و بین الکذا، اکثریة هکذا.
– [سؤال]
– اکثرهم.
– «ان الذین لا یؤمنون…»
– لا. اکثر مین؟ اکثر المکلفین. اذا کان اکثرهم اکثر المعاندین؟ لا، کلهم یجهلون. او یتحول المعنی، اذا کان المقصود منهم الکفار «أَكْثَرَهُمْ يَجْهَلُونَ» یعنی قلیل منهم یعلمون متجاهلین و اکثرهم یجهلون. هذا المعنی ولکن اذا اکثرهم یعنی اکثر المکلفین، اذا «هُم» راجع الی کل المکلفین اکثر المکلفین یجهلون بین تجاهل و جهل مقصر، ولکن اذا هم راجع الی الکفار المنکرین للحساب و العقاب اکثرهم یجهلون. هنا یجهلون بمعنی الجهل فقط، جهل العامد و لیس التجاهل. اقلهم یعلمون متجاهلین و اکثرهم یجهلون جاهلین. کلا المعنی صحیحین.
«وَ كَذلِكَ جَعَلْنا لِكُلِّ نَبِيٍّ عَدُوًّا» (انعام، آیه 112) ننتقل الی آیة ثالثة. سورة الانعام الآیة 158: «هَلْ يَنْظُرُونَ» انتظار «هَلْ يَنْظُرُونَ إِلاَّ أَنْ تَأْتِيَهُمُ الْمَلائِكَةُ». هنا اتیان الملائکة تقدم و اتیان الرب تأخر. هناک أتیان الرب تقدم کان محالاً اکثر، هنا لا. هناک من الصعود الی النزول و هنا من النزول الی الصعود. حرکة صعودیة و حرکة نزولیة. حرکة کافر النزولیة، حرکة کافر الصعودیة. الحرکة الکافر الصعودیة اتیان الرب، اتیان الملائکة و کذا و کذا و کذا، ولکن حرکة کافر الصعودیة اولاً «هَلْ يَنْظُرُونَ إِلاَّ أَنْ تَأْتِيَهُمُ الْمَلائِكَةُ» کما بیّنا. إما ینزلون بالوحی علی کل حال او لا، ینزلون لتصدیق الرسل البشریة «أَوْ يَأْتِيَ رَبُّكَ» کیف ربک یأتی؟ ربک هو رب العالمین کیف یأتی؟ لیس له مکان و لیس له زمان و لیس له جسم و لیس له کذا، کیف یأتی؟
«أَوْ يَأْتِيَ بَعْضُ آياتِ رَبِّكِ». شو بعض آیات ربک؟ آیات الله تعالی تختلف طبعاً. اولاً و فی کل شیء له آیة. کل الکائنات آیات الله سبحانه و تعالی تدل علی وجود الله بصنعها. هذا امر اول. ثانی شیء: انبیاء الله تعالی آیات الله و قد أتوا انبیاء الله تعالی و هم کذبوه. فلیس المعنی من الآیة هنا لا الآیة الاولی العامة و لا الآیة الثانیة الخاصة. انبیاء الله بالآیات الرسولیة بالمعجزات الربانیة جاءوا و لکن کذّبوا. فالمراد الآیة الثالثة. مین الآیات الثالثة؟ آیات التدمیر. ربنا سبحانه و تعالی دمّر و عذّب جموعاً من الکافرین قوم نوح و قوم هود و عاد و ثمود و فرعون و کذا و کذا و کذا.
«هَلْ يَنْظُرُونَ إِلاَّ» اول یأتون ملائکة؟ لا یأتون، او یأتی ربک؟ لا یأتون، او یأتی بعض آیات ربک؟ یأتی، و لکن اذا اتی بعض آیات ربک اذا اتی آیات العذاب، اذا نزل العذاب علی قوم هم مکذبون بآیات الله سبحانه و تعالی و نزل العذاب علیهم، هنا لیس فی اتیان الملائکة. الملائکة تأتی اتیاناً بالعذاب بوحی العذاب و عملة العذاب، کیف؟ «يَوْمَ يَأْتي بَعْضُ آياتِ رَبِّكَ لا يَنْفَعُ نَفْساً إيمانُها لَمْ تَكُنْ آمَنَتْ مِنْ قَبْلُ». اذا آیة العذاب جاءت و الله تعالی یرید أن یدمر قوم نوح او هود او کذا او کذا او کذا، الآن آمنت، ما یفید، فرعون قال: الآن آمنت بما آمن به موسی، ما یفید ابداً، لأی شیء؟ لان الایمان عند رؤیة العذاب ایمان کاذب و لیس ایمان صادق. اللّهم الا قوم یونس؛ ایمانهم کان بصورة استثنائیة ایمان صادق و لکن کذلک الایمان عند رؤیة البأس لا یفید اطلاقاً، مثل الانسان الذی زنا و قبل ان یقبض علیه آمن و تاب، هذا شیء آخر و لکن عند القبض علیه آمن و تاب ما یفید، کما فی آیات فرعیة.
«يَوْمَ يَأْتي بَعْضُ آياتِ رَبِّكَ لا يَنْفَعُ نَفْساً إيمانُها» یعنی الایمان الحالی. الایمان عند رؤیة البأس لا ینفع. «لَمْ تَكُنْ آمَنَتْ مِنْ قَبْلُ» عند الاختیار ما آمنت، عند الضطرار… «أَوْ كَسَبَتْ في إيمانِها خَيْراً» انسان آمن قبل نعم، و حالیاً کذلک مؤمن لا بأس، و لکن الانسان الذی ما آمن قبل، حالیاً یؤمن ایماناً کاذباً ما یشوب و لکن اذا آمن حالیاً و کسب فی ایمانها خیر صحیح کما فی قوم یونس. قوم یونس لمّا رأوا بأسنا قالوا آمنا و لم تک تنفعهم ایمانهم لما رأوا بأسنا، یستثنی. «إِلاَّ قَوْمَ يُونُسَ لَمَّا آمَنُوا كَشَفْنا عَنْهُمْ عَذابَ الْخِزْيِ» (یونس، آیه 98) لماذا؟ لانه کسبت فی ایمان… ایمان کان صادق، استثنائیاً.
«قُلِ انْتَظِرُوا إِنَّا مُنْتَظِرُونَ». شو انتظروا؟ انتظروا اتیان الملائکة بوحی الرحمة؟ لا، مستحیل، بوحی العذاب؟ نعم. «أَوْ يَأْتِيَ رَبُّكَ» اتیان رب بنفسه علی أیة حال مستحیل. «أَوْ يَأْتِيَ بَعْضُ آياتِ رَبِّكَ»، نعم، اتیان بعض آیات ربک مورد للانتظار. «قُلِ انْتَظِرُوا» انتم الذین تکذبون انبیاء الله تعالی، انتظروا اتیان العذاب، نحن منتظرون و لکن لما جاء العذاب، هنا لات حین مناص، و قد فات یوم خلاص. ذهب دور التکلیف.
– [سؤال]
– «لَمْ تَكُنْ آمَنَتْ مِنْ قَبْلُ». أو «لا يَنْفَعُ نَفْساً إيمانُها» وقتی عذاب آمد، ایمان او به درد نمی‌خورد، ایمان الآنش. ایمانی که «لَمْ تَكُنْ آمَنَتْ» اگر قبلاً ایمان نیاورده باشد، حالا ایمان به درد نمی‌خورد.
– [سؤال]
– بله. «أَوْ كَسَبَتْ» یعنی نفس «لا يَنْفَعُ نَفْساً» چه زمانی؟ «لَمْ تَكُنْ آمَنَتْ مِنْ قَبْلُ». اگر ایمان آورده بود این درست است. «أَوْ» «یعنی بدیل ایمانه. قبل بدیل ان یؤمن حالیاً. قبل کان کافر، حالیاً یؤمن و لکن ینفع ایمانها. الایمان النافع هو الایمان الصحیح کما فی قوم لوط. ایمان قوم لوط صحیح بصورة استثنائیاً و لذلک الله تعالی…»
– [سؤال]
– این هم یک احتمال است. «يَوْمَ يَأْتي بَعْضُ آياتِ رَبِّكَ لا يَنْفَعُ نَفْساً إيمانُها لَمْ تَكُنْ آمَنَتْ مِنْ قَبْلُ أَوْ كَسَبَتْ» دو احتمال است، نخواستم تفصیل بگویم. دو احتمال دارد؛ یکی نفی است یکی اثبات است. «أَوْ كَسَبَتْ أو لم تکسب» اگر این نفی بود «أو لم تکسب» بود، «أو تکسب» بود، «کسب» نیست، چون نفی سر «کسب» نمی‌آید. پس این احتمال کنار می‌رود. احتمال دوم: «إيمانُها لَمْ تَكُنْ آمَنَتْ مِنْ قَبْلُ» سلب است، «أَوْ كَسَبَتْ» ایجاب است. آن که از قبل ایمان نداشته حالا ایمان بیاورد، فایده ندارد، آن که حالا ایمان بیاورد و در این ایمان خیر را کسب کند، این فایده دارد.
– [سؤال]
– «لا يَنْفَعُ نَفْساً إيمانُها» مین؟ «لَمْ تَكُنْ آمَنَتْ». «لا يَنْفَعُ نَفْساً إیمانُها» الحالی عند رؤیة البأس. «لا يَنْفَعُ نَفْساً إیمانُها» الحالی إن «لَمْ تَكُنْ آمَنَتْ مِنْ قَبْلُ». الایمان الحالی یفید و لا یفید. لا یفید بصورة ضابطیة، لماذا؟ ایمان عند رؤیة البأس، و یفید بصورة استثنائیة «أَوْ كَسَبَتْ في إيمانِها خَيْراً». «قُلِ انْتَظِرُوا إِنَّا مُنْتَظِرُونَ».
– [سؤال]
– […] چرا در «كَسَبَتْ في إيمانِها خَيْراً» نگفته «نفعاً»؟
– چون آن ایمانی که واقعی باشد خیر است. آن وقت دوتا خیر دارد؛ یکی خیر خود ایمان واقعی، یکی عمل صالح. اما اگر نه، فقط صرف ایمان است «آمَنَّا» نه ایمان واقعی است، نه عمل صالح، هیچ‌کدام.
– این‌ها که بعد از رسیدن عذاب ایمان می‌آورند دنبال نفع هستند، یعنی حتی…
– نه، این را نمی‌خواهد بگوید. این را آقایان برای تفصیل بحث به تفسیر مراجعه کنید، ما آنچه مربوط به بحث ما است، داریم بحث می‌کنیم. سوره ابراهیم، آیه 11. این را ما قبلاً بحث کردیم. دو، سه روز پیش ما راجع به آیه از خود الفرقان هم خواندیم، این را فعلاً کاری نداریم. می‌رویم سوره نحل، آیه 1: «أَتى أَمْرُ اللَّهِ فَلا تَسْتَعْجِلُوهُ سُبْحانَهُ وَ تَعالى عَمَّا يُشْرِكُونَ».
«المقصود من امر الله امره بالنسبة لعذاب للذین یستحقون العذاب. أتی یعنی ثابت، أتی حالیاً، اتی ثابت. المضارع متحقق الوقوع یعبر عنه بالماضی، ثم ینزل الملائکة: «يُنَزِّلُ الْمَلائِكَةَ بِالرُّوحِ مِنْ أَمْرِهِ» ینزل من امره، ینزل بالروح من امره و الروح من امره عبارة عن الوحی. الوحی هو روح الارواح، یوحی الی ارواح النبیین و اعمق اعماق ارواح قلوبهم. و الروح هنا لیس الروح الجسدانی، لیس الروح الانسانی العقلانی. لا، الروح هو روح الانسان بصورة حقیقیة الواحد کما فی سورة الاسراء: «وَ يَسْئَلُونَكَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّي»(اسراء، آیه 85) من المعالم المعنیة من الروح هناک روح وحی القرآن.
«يُنَزِّلُ الْمَلائِكَةَ بِالرُّوحِ مِنْ أَمْرِهِ عَلى مَنْ يَشاءُ مِنْ عِبادِهِ أَنْ أَنْذِرُوا أَنَّهُ لا إِلهَ إِلاَّ أَنَا فَاتَّقُونِ». الذی ینذر بإذن الله تعالی ینذر هؤلاء الکافرین أن لا اله الا انا و یقول فاتقون، لابد ان یکون هو منذراً من ذی قبل و تقیاً من ذی قبل. اذا کان طاغیاً و غیر منذراً من ذی قبل کهؤلاء الحماقی الانکاد الناکرین و کیف ربنا یوحی روحه الیهم؟ «يُنَزِّلُ الْمَلائِكَةَ بِالرُّوحِ مِنْ أَمْرِهِ». ملائکة الرحمة و ملائکة الوحی هم یتنزلون باذن الله تعالی و یحملون وحی الرسالی الی من یشاء من عباده. مو کل العباد، العباد الذین هم فی قمة العبادة». بالاترین درجات عبودیت و معرفت را اگر این‌ها طی کرده باشند، بر بعضی از آن‌ها وحی نازل می‌شود، کلاً نیست. «أَنْ أَنْذِرُوا أَنَّهُ لا إِلهَ إِلاَّ أَنَا فَاتَّقُونِ».
سوره طه، آیه 134: «وَ قالُوا لَوْ لا يَأْتينا بِآيَةٍ مِنْ رَبِّهِ» مقصود آن آیات بصری است. به آن معجزات چشمی عادت کردند. «أَ وَ لَمْ تَأْتِهِمْ بَيِّنَةُ ما فِي الصُّحُفِ الْأُولى» «هؤلاء الذین یستشکلون علی هذه الرسالة القدسیة المحمدیة التی لیست فیها آیات بصریة. انما آیات المعرفة هی القرآن. یرد علیهم اشکالان اثنان. اشکال الاول: اذا هم یؤمنون برسول یأتی بآیة بصریة فلماذا لم یؤمنوا بالرسل الاولین و قد اتوا بآیات بصریة، قوم هود و صالح و کذا و کذا. هذه اعتراف. ثم الحل فی آیات الاخری ان القرآن اقوی الآیات الخالدة الی یوم الدین، فکیف؟ «وَ لَوْ أَنَّا أَهْلَكْناهُمْ بِعَذابٍ مِنْ قَبْلِهِ» من قبل الوحی» یکی از آیاتی است که راجع به لزوم رسالت است که اگر رسالت تشریعی و تفصیلی در کار نباشد، عذاب در کار نخواهد بود. روی این آیه باید بعداً هم خیلی بحث کنیم.
«صحیح أنّ الفطرة الانسانیة و العقلیة الانسانیة تحکمان بوجوب عبادة الله و معرفته و ما إلی ذلک و لکن هذا الحکم لیس أنه اذا خالف الانسان هذا الحکم قبل بعث الرسل بصورة مفصلة یعذب. لا، الله لا یعذب الا بعد ارسال الرسول الخارجی، غیر رسول الفطرة و غیر رسول العقل. «وَ لَوْ أَنَّا أَهْلَكْناهُمْ بِعَذابٍ مِنْ قَبْلِهِ» هؤلاء المتنمردون، المتمردون، المخالفون اذا لم تأتهم رسالة من الله تعالی و اهلکناهم کانت لهم حجة، کیف؟ «لَقالُوا رَبَّنا لَوْ لا أَرْسَلْتَ إِلَيْنا رَسُولاً فَنَتَّبِعَ آياتِكَ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَذِلَّ وَ نَخْزى». هناک کانوا یقولون ولکن بعد ارسال الرسول هنا تمّت الحجة. التحقت حجة الرسالة الخارجیة و حجة الرسالة الداخلیة ولکن الرسالة الداخلیة و هی رسالة الفطریة و رسالة العقلیة لا تکفیان الا عیقاباً برسالة خارجیة. الرسول یأتی و یوقظ الفطرة و یوقظ العقلیة، ثم بعد ذلک اذا کفروا و انکروا طبعاً یاتیهم العذاب. «وَ لَوْ أَنَّا أَهْلَكْناهُمْ بِعَذابٍ مِنْ قَبْلِهِ لَقالُوا رَبَّنا لَوْ لا أَرْسَلْتَ إِلَيْنا رَسُولاً فَنَتَّبِعَ آياتِكَ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَذِلَّ وَ نَخْزى» نزل بالعذاب و نخزی أمام ربنا.
سورة الفرقان، الآیة 21: «وَ قالَ الَّذينَ لا يَرْجُونَ لِقاءَنا» لا یرجون علمیاً، لا یرجون ایمانیاً، لا یرجون. «لِقاءَنا» یعنی لقاء یوم الآخر، یوم الله». در اینجا لقاء، لقاء معرفتی هم هست، اما بحث سر قیامت است. «لقاء الله معرفیاً یوم الدنیا. لقاء الله عملیاً یوم الدنیا، ایمانیاً یوم الدنیا. لقاء الله حساباً و جزاءً بعد الموت» همه لقاء است. «وَ قالَ الَّذينَ لا يَرْجُونَ لِقاءَنا لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَيْنَا الْمَلائِكَةُ» الذین ینکرون یوم الآخر، یوم القیامة الکبری، من مقالاتهم «لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَيْنَا الْمَلائِكَةُ أَوْ نَرى رَبَّنا» ما فی ثالث، عندهم ثالث. الله بعث رسلا بشریاً من دون نزول الملائکة و من دون نزول الوحی الی قلوب. یقول: «لَقَدِ اسْتَكْبَرُوا في أَنْفُسِهِمْ وَ عَتَوْا عُتُوًّا كَبيراً» و هذا استکبار».
یک آدمی که الفباء بلد نیست، بگوید من چرا رساله ننویسم! این استکبار است، حماقت است دیگر. یک آدمی که آن‌قدر دلش سیاه است که منکر وحی خدا است با تمام معجزات و آیات بینات که هم وحی معجزه است و هم خود صاحب وحی از خودش پیدا است که الهی است، آن وقت منتظرم که به خود من… خدا به هر بنده صالحی وحی نمی‌کند، به این بنده‌ای که این‌قدر فاسد است و این‌قدر تاریک و ظلمانی است… این استکبار است. «لَقَدِ اسْتَكْبَرُوا في أَنْفُسِهِمْ». اولاً «لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَيْنَا الْمَلائِكَةُ» استکبار، ثانیاً «أَوْ نَرى رَبَّنا». «رؤیة الرب مستحیلة للکل بالبصر و الرؤیة البصیریة کذلک، و الرؤیة المعرفیة صحیح ولکن الرؤیة المعرفیة للرب فی عالم التکلیف و الاختیار و لا فی عالم الاجبار أن یجعلنی ربی اعرفه کما محمّد (ص)، لا، لا یمکن».
– [سؤال]
– رؤیت رب.
– [سؤال]
– نه، چون ربوبیت یک ربوبیت یوم الدنیا است، یک ربوبیت یوم الآخرة. ربوبیت یوم الدنیا که وحی است منکر هستند، رسالت. ربوبیت یوم الآخرة هم که «لا يَرْجُونَ لِقاءَنا». در اینجا بُعد ثالث است که خود رب است.
– [سؤال]
– چرا می‌گوید «ربنا»؟ «نری الله» نمی‌گوید، چرا؟ برای اینکه یک رؤیة الله داریم به‌عنوان «أنه الله»، یک رؤیت اللّهی که «یوحی وحیاً ربوبیاً» این را دارد می‌گوید. یکی می‌گوید زید چرا نیامد، این می‌گوید معلّم چرا نیامد.
– [سؤال]
– این ربوبیت در ارسال است، ربوبیت در تربیت رسالتی است، بحث در اینجا نداریم. این سؤال بسیار عالی بود، ولی جواب را توجه کنید. در آنجایی که ما می‌گوییم: «جاء ربّک» آن حساب دیگری دارد. ربوبیت یوم التکلیف است، ربوبیت یوم الجزاء است، ولی در اینجا نه، در اینجا ربوبیت به حساب وحی است. این خدایی که برای ما پیغمبر فرستاده، چرا خود این خدای مربی موحی نیامد؟ خودش بیاید، خود ما خدای مربی موحی را بشنویم و ببینیم. منظور این است، چون در بُعد وحی است.
«وَ قالَ الَّذينَ لا يَرْجُونَ لِقاءَنا لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَيْنَا الْمَلائِكَةُ أَوْ نَرى رَبَّنا» نری الذی هو یرید ان یربینا بالوحی علی البشر، لماذا نحن ما نری؟ انبیاء بس یرونه رؤیة المعرفة، نحن لا نری، او انبیاء بس یرونه رؤیة البصر مثلاً علی فرض المحال الذی یقترحون فنحن لا نری. «لَقَدِ اسْتَكْبَرُوا في أَنْفُسِهِمْ وَ عَتَوْا عُتُوًّا كَبيراً»(فرقان، آیه 21) العتو الکبیر بالنسبة لهؤلاء. فاذاً خلص البحث حول هذه القضیة أنّ ربنا سبحانه و تعالی لا یوحی الی جماعات خصوص. بحثٌ آخر لماذا ربنا سبحانه و تعالی ارسل انبیاء عدة بشرائع عدة؟ اذا یرید أن یربّینا، یعلّمنا، یعرفنا، یصلحنا فی الحیاة الدنیا و لما بعد الموت و یوم الآخرة، لماذا لم یقنن قانوناً واحداً فقط؟ فتشوا فی القرآن» ما در قرآن آیاتی داریم که این را حل کند، چون معمولاً حرف‌هایی که ما می‌زنیم کلاس اول، دوم، سوم، این حرف‌ها درست نیست. برای اینکه بشری که نوح آمده، کلاس اول، دوم، سوم چیست؟ همان که می‌خواهد آخر بگوید اول بگوید. «لماذا ربنا سبحانه و تعالی لم یوح الی آدم (ع) وحی القرآن برمته، انما اوحی الی آدم بعض الشیء، ثم الی النبیین و المرسلین من بعده، ثم الی نوح اول اولی العزم من الرسل شرعة خاصة…
