ارائه ملکوت به ابراهیم؛ تفسیر آیاتی از سوره انعام
«بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحيمِ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ وَ صَلَّی اللَّهُ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ عَلَی آلِهِ الطَّاهِرِینَ».
آقایان در خدمت قرآن هستید، روی این آیات قرآن دقت کنید. بحث راجع به ابراهیم خلیل‌الرحمن (ع) بود که تهمت شرک بالله به ایشان در مناظره با مشرکان داده شده بود، در سوره مبارکه انعام. قبلش داشت: «وَ كَذلِكَ نُري إِبْراهيمَ مَلَكُوتَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ لِيَكُونَ مِنَ الْمُوقِنينَ» (انعام، آیه 75) ارائه ملکوت در اینجا دو بُعدی است: ارائه رسولی و ارائه رسالتی، ارائه رسالتی به حساب اینکه ابراهیم (ع) چگونه باید دعوت إلی الله بکند؟ کیفیت دعوت إلی الله و روش مناظره و محاوره ابراهیم (ع) را بیان میکند. «وَ كَذلِكَ نُري إِبْراهيمَ مَلَكُوتَ السَّماواتِ وَ الْأَرْض» از آیه 75 به بعد سوره انعام. «وَ كَذلِكَ نُري إِبْراهيمَ مَلَكُوتَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ لِيَكُونَ مِنَ الْمُوقِنينَ».
دیروز عرض کردیم که ملکوت که حقیقة المُلک و حقیقة المِلک است و به عبارت دیگر «حقیقة الفقر إلی الله و التّعلق بالله» و حقیقت این معنا است که جهانِ وجود خودپا نیست و ارتباط به کسی دارد که او را ایجاد کرده است و تدبیر میکند. این دارای سه مرحله است. دو مرحلهاش برای مکلفین ممکن است و یک مرحلهاش ممکن نیست. مرحله غیرممکن «فَسُبْحانَ الَّذي بِيَدِهِ مَلَكُوتُ كُلِ شَيْءٍ» (یس، آیه 83) این ید، ید علم است و ید قدرت است. علم بیحد و قدرت بیحد، ید علم بیحد و قدرت بیحد حق سبحانه و تعالی نسبت به کل جهان خلقت حضور دارد و فعالیت دارد قبل از اینکه موجود بشوند که قدرت بر ایجاد و علم ایجاد و بعد از اینکه موجود شدند و بعد از اینکه میمیرند و از بین میروند، بعد قیامتی برپا میشود. در تمام مراحل وجودی و عدمی ید علم و ید قدرت بی‌نهایت حق سبحانه و تعالی نسبت به موجودات متوجه و حاضر است. این در اختصاص حق است. آن علمی که با آن علم، موجودات ایجاد میشود. و لا سیّما موجود اول که «خلقه لا من شیء» و سپس مراحل بعدی. و آن قدرتی که با آن علم توأم است و موجودات را ایجاد و ابداء و ابداع می‌کنند، این واحد است و در انحصار رب‌العالمین است. این به دیگری إعطاء نمیشود. انبیاء خدا که دارای آیات ربانی هستند، این دارایی به این معنا این نیست که خود دارند و یا خدا به آنها داده است، بلکه با اشاره موسی و نوح و ابرهیم و… از انبیاء، مقارن با این اشارات خداوند آیات ربانیهای را برای اثبات رسالت‌های آنها ایجاد میکند و نشان میدهد.
بنابراین ملکوت الوهیت، ملکوتی که در اختصاص حق سبحانه و تعالی است که «حقیقة الفقر إلی الله و حقیقة التعلق بالله» آن حقیقتی که در بُعد فاعلی و مفعولی است. چون موجودات جهان در میان دو نقش‌اند: یک نقش بُعد فاعلی؛ خالقیت رب و یک بُعد در نقش مفعولی؛ مخلوقیت مربوب. در هر دو بُعد «بِيَدِهِ مَلَكُوتُ كُلِ شَيْءٍ» خداوند چگونه دانسته است و چه کرده است، که جهان را آفریده است صددرصد در حقیقت، غیر خدا نمیداند. این مرحله خالقی و فاعلی، مرحله مخلوقی و مفعولی: این موجودات چگونه تعلق واقعی بالله دارند و فقر حقیقی إلی الله دارند که معنای فقر حقیقی إلی الله تعلق به علم حق و تعلق به قدرت حق، که اگر نازی کند از هم فرو ریزند قالبها، اگر آنی و کمتر از آنی، صرف نظر علم و قدرت و رحمت کند، زندگان نمی‌میرند، بلکه نابود می‌شوند. مانند آن هنگامی که هیچ وجودی در عالم جز وجود حق سبحانه و تعالی نبود. اینها را ما در بحث توحید صحبت کردهایم، فقط اشاره میکنیم. این یک ملکوت است، دو ملکوت دیگر داریم که اینها از برای ملکفین وجود دارد و باید باشد. ملکوت عادی معمولی که مربوط است به عموم مکلفان غیر از معصوم و غیر از رسل. این مورد امر است.
«قُلِ انْظُرُوا ماذا فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما تُغْنِي الْآياتُ وَ النُّذُرُ عَنْ قَوْمٍ لا يُؤْمِنُونَ» (یونس، آیه 101) این هست. ملکوتی که انسان معرفت پیدا کند، نه ملکوت قدرتی، ملکوتی که از برای غیر خداوند نسبت به موجوادات هست که حقیقةالمِلک است و حقیقةالمُلک است، فقط ملکوت معرفتی است، ملکوت قدرتی نیست. حق سبحانه و تعالی که «بِيَدِهِ مَلَكُوتُ كُلِ شَيْءٍ» ملکوت علمی و ملکوت قدرتی است صدردرصد، و این ملکوت از برای غیر خدا ممکن نیست. اما ملکوت که حقیقةالمِلک و حقیقةَالمُلک مخلوقات باشد از برای مکلفان فقط در بُعد معرفتی است، در بُعد قدرت نیست. مخلوقات قدرت ندارند که ملکوتی را ایجاد کنند، ملکوتی را سلب کنند، بلکه مُلکی را ایجاد کنند و مُلکی را سلب کنند. یا مُلکی را ایجاد کنند و مِلکی را سلب کنند، مگر مجازاً، حقیقتاً نمیشود. آیا حقیقتاً من و منها میتوانیم سلب مِلکیت و سلب مَلِکیت از کسی به اراده بکنیم؟ نه، اعتباراً امکان دارد. بحث، بحث اراده است که با اراده تحقق پیدا بکند. پس ملکوت در بُعد اراده، در بُعد مشیت، در بُعد حقیقت اراده و مشیت، حتی در سطح مادون ملکوت رب، از برای مکلفان وجود ندارد. بلکه فقط ملکوت معرفتی است.
اینکه میفرماید: «قُلِ انْظُرُوا ماذا فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ» «أَ وَ لَمْ يَنْظُرُوا في مَلَكُوتِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ» (اعراف، آیه 185) «أَ وَ لَمْ يَنْظُرُوا» نظر، نظر علمی و معرفتی است. دقت کردن و کاوش کردن از برای دانستن و بهتر دانستن که حقیقة المُلک و حقیقة المِلک این جهان ارتباط به غیر این جهان دارد. این مرحله علمی و معرفتی است و مرحله عملی از نظر حقیقت مُلک و مِلک نیست. مرحله بالاتر مربوط به معصومین (ع) است که اضافه بر عصمت بشری در بُعد معرفت ملکوت که حقیقة المِلک و حقیقة المُلک است، عصمت ربانیه هم هست، که خداوند علم اضافه‌ای به بشر میدهد که خود نمیتواند به دست بیاورد. با این افاضه بیشتر و علم زیادتری که خداوند عنایت میکند، مرتبه معرفت ملکوت بالاتر میرود. این مربوط به انبیاء است و همانطور که مرحله معرفت ملکوت نسبت به انبیاء درجات دارد، ابوذرها و سلمانها و منها و ماها و سایر ملکفین و مؤمنین چنانکه در ایمان درجات دارند، در معرفت ایمانی و در عمل ایمانی و در عقیده ایمانی هم درجات دارند. اما مرحله عصمت بشری است و عصمت ربانی نیست.
در میان معصومین (ع) هم که چون عصمت از نظر علمی و معرفتی و اخلاقی و عقیدتی و عملی نیز دارای درجات و مراتب است. معرفت ملکوتی نیز این‌چنین است. حالا در اینجا، «وَ كَذلِكَ نُري إِبْراهيمَ مَلَكُوتَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ» مگر برای خود ابراهیم این رؤیت حاصل نشده است؟ چرا. قبل از اینکه ابراهیم، ابراهیمِ رسول گردد و قبل از اینکه مورد ارائه ربانیه ملکوتیه حضرت حق سبحانه و تعالی قرار بگیرد، رؤیت ملکوت برای او واجب بود. برای همه واجب است. «أَ وَ لَمْ يَنْظُرُوا» این تهدید است و سرزنش است. «أَوَ لَمْ يَنْظُرُوا في مَلَكُوتِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما خَلَقَ اللَّهُ مِنْ شَيْءٍ» که «ما خَلَقَ اللَّهُ مِنْ شَيْءٍ» کل مخلوقات را میگیرد. آیا ننگریستند و دقت نکردند در «حقیقةُ المُلک و المِلک» تمام اشیاء جهان که خود از آنان هستند. از خود آغاز کنند که درونی است و نسبت به سایر موجودات بنگرند و حدقه چشم فطرت و عقل را باز کنند و درست بررسی کنند، بفهمد که وراء این جهان آفرینندهای هست.
«مَلَكُوتِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ» عرض کردم قبلاً که دو بُعد دارد: یک بُعد خالقی و یک بُعد مخلوقی. نسبت به بُعد خالقی که ما از آن صددرصد دور هستیم. نسبت به بُعد مخلوقی، ما از خالق مخلوق را میشناسیم یا از مخلوق خالق را؟ اگر مخلوقی نباشد، من و ماها هم نیستیم. اگر من از خالق خود را بشناسم. یعنی قبل از شناختن خود خالق را بشناسم، این نمیشود. ما از مخلوق خالق را میشناسیم. بنابراین ملکوت در بُعد مخلوق، نه ملکوت در بُعد فاعلی. ملکوت در بُعد فاعلی که خداوند چگونه دانسته است و چه دانسته است و چه کرده است که در بُعد علم مطلق ربانی و قدرت ربانیه ما کلاً محروم هستیم. ذات رب و صفات رب را در بُعد ایجابی ما کلاً محرومیم. بلکه ما تسبیح به حمد داریم. ما در جنبه سلبی درجات و مراحل داریم. از جنبه ایجابی حق سبحانه و تعالی، ذاتش، صفاتش، افعالش، به‌عنوان فاعلی به‌طور کلی محرومیم.
پس اینکه ما مأموریت داریم رؤیت ملکوت داشته باشیم، ملکوت در بُعد مخلوقی است. غنای حق را ما نمیفهمیم. جنبه وجودی حق، جنبه حقیقت علم و قدرت حق، جنبه فاعلیت حق را ما اصلاً محرومیم. اما در جنبه سلبی واردیم، فقر را خوب میفهمیم، غنا را هم به‌وسیله فقر میفهمیم. حتی در میان خودمان، ما غنا را به وسیله فقر میفهمیم. اگر فقری اصلاً نبود، غنا مفهوم نداشت. اینجا هم ما در جنبه خلقی باید رؤیت ملکوت داشته باشیم؛ یعنی نظر به خلق که میکنیم چه مقدار عجز و فقر و جهل و ناخودپایی خلق را میفهمیم؟ این سلب است. به مقداری که ما فقر خلق را میفهمیم، غنای حق را میفهمیم.
ولذا «مَنْ عَرَفَ نَفْسَهُ فَقَدْ عَرَفَ رَبَّهُ» (غرر الحكم، ص 588) به این معناست. «نفسه» خود فقط نیست. «نفسه» و همه موجوداتی که در بُعد مخلوقی هستند. هر مقدار که شما شناخت از جهان دارید، به عمقش، نه ظاهرش، چون یک شناخت ظاهری از جهان است که «مَنْ أَبْصَرَ إِلَيْهَا» (نهج البلاغة (للصبحی صالح)، ص 106) میشود، آن فایده ندارد، این «أَعْمَتْهُ» است. یک شناخت عمقی، هر قدر شما شناخت عمقی معرفتی نسبت به فقر جهان دارید، نسبت به غنای ایجادکننده جهان این معرفت را دارید. هر قدر فقر را بهتر بفهمیم، غنای او را بهتر میفهمیم. هر قدر ما خودپایی خود را بهتر بفهمیم، قیومیت او را بیشتر میفهمیم. هر قدر جهل و نادانی خود را بهتر بفهمیم، علم او را بیشتر میفهمیم. هر قدر ناداری خود و عالم خود را بیشتر بفهمیم، دارایی او را بیشتر میفهمیم. گرچه دارایی او طوری نیست که مشت‌پرکن از برای فقر و معرفت ما باشد. «عالمٌ یعنی لیس بجاهل» حتی، «قادرٌ: لیس بعاجز» «موجودٌ: لیس بمعدوم» ما عجز را که جنبه وجودی خالق است، نه در بُعد ذات و نه در صفات و نه در افعال نمیفهمیم.
«أَوَ لَمْ يَنْظُرُوا في مَلَكُوتِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ» این ملکوت سماوات و أرض در جنبه مخلوقی سه بُعد دارد. یک بُعد «حقیقة الفقر إلی الله حقیقة التعلق بالله» که این را از کجا بفهمیم؟ حقیقت مادّه اولیه چیست؟ چه کسی میفهمد؟ حقیقت ماده اولیه که مرکب است، اما اجزاء این مرکب چیست؟ حد هندسیاش، حد فیزیکیاش، حقیقت ماده اولیه را و بعداً حقیقت مواد مرکبه را هر قدر ترکیب دارند و ترکب دارند، حقیقتش را که در بُعد مخلوقی است چه کسی میفهمد؟ فقط خداوند از نظر علم و از نظر قدرت، ما هم از نظر علم به حقیقت ماده محرومیم، هم از نظر «حقیقة القدرة». اگر ما بهرهای از حقیقة العلم و حقیقة القدرة داشتیم، ما هم میتوانستیم مانند حق سبحانه و تعالی خالق باشیم. یا «کلُ الخالق» باشیم، اگر علم و قدرت مانند او باشد، یا بعض الخالق باشیم اگر بعض علم و قدرت خالقیت را داشتیم. پس ما از حقیقت ملکوت خلق که «إفتقار إلی الله» است علماً و «إفتقار إلی الله» است کوناً، آگاه نیستیم. بلکه مرحله دوم و سوم است.
مرحله دوم مربوط به پیمبران است که بیش از همگان «حقیقةُ التعلّق بالله» را میفهمند. فهم فقر مراحل دارد. مثل فهم غنا در میان خود ما، فهم غنا درجات دارد، فهم فقر هم درجات دارد. فهم حقیقة التعلق صددرصد بالله، در اختصاص الله است که «بِيَدِهِ مَلَكُوتُ كُلِ شَيْءٍ» و اما مقداری از تعلق بالله را بدانیم که بیش از آن نمیشود دانست که دارای درجاتی است، این در اختصاص معصومین است که خداوند به آنها ارائه ملکوت میکند. ولکن بُعد بعدی که بُعد اول است و گام نخستین است در معرفت حقیقة الملکوت این مربوط به کل مکلفین است.
«فَارْجِعِ الْبَصَرَ هَلْ تَرى مِنْ فُطُورٍ * ثُمَّ ارْجِعِ الْبَصَرَ كَرَّتَيْنِ يَنْقَلِبْ إِلَيْكَ الْبَصَرُ خاسِئاً وَ هُوَ حَسِيرٌ» (ملک، آیه 3 و 4) هر قدر ما بیشتر در عمق آفریدگان و بر وضعیت ظاهری و باطنی موجودات بنگریم، بیشتر نیاز آنها را دریافت میکنیم. هر مقدار نیاز آنها را بیشتر دریافت کنیم، غنای آفریننده و ایجادکننده را ما بیشتر دریافت میکنیم. ولذلک معرفةالله حد ندارد. هر قدر انسان در مخلوقات حق از طرف نظری تأمل و تفکر کند و هر قدر تقوای او از نظر درونی و برونی بیشتر بشود، در این مثلث معرفت سلبی انسان بالاتر و در سایه او شبحی از معرفت ایجابی نسبت به حق سبحانه و تعالی زیاد میشود. این مقدمه را در عین اینکه مطلب بسیار بالا است، حتی گوینده از معرفت صحیحش دور است، ما آن مقداری که میتوانیم بفهمیم… این جمله را می‌خواستم عرض کنم: «وَ كَذلِكَ نُري إِبْراهيمَ مَلَكُوتَ السَّماواتِ» (انعام، آیه 75) این ارائه حق است، آنچه میشود ارائه کرد. به ما ارائه نمیکنند. ما حقیقةُ المِلک و المُلک سماوات و أرض را در پایه قدرت بشری و فهم بشری میتوانیم به دست بیاوریم، بالاتر نمیتوانیم.
«وَ كَذلِكَ نُري إِبْراهيمَ مَلَكُوتَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ» چرا؟ دو بعدی است. «وَ لِيَكُونَ مِنَ الْمُوقِنينَ» یک بُعد رسولی است و یک بعد رسالی است. این ارائه ملکوت دو بعد دارد. رؤیت ملکوت سماوات و أرض برای دیگران گاه یک بعدی است، گاه دو بعدی است. من به مقداری خداشناس باشم که خودکفا باشم. یک بعدی است، به مقداری خداشناس باشم که دیگران را هم دعوت کنم. دو بعدی است، رسل همیشه دو بعدی است. رسول یک بعدی نیست که فقط خودساخته باشد. خود را بسازد. نخیر، خدا او را برای خود بسازد. خود خویشتن را در بُعد عصمت بشری برای خود بسازد، نه، خود خویشتن را در بُعد عصمت بشری و خدا او را در بعد عصمت ربانی بسازد، دو بعدی است: هم خود ساخته شود هم دیگران. کما اینکه راجع به رسول‌الله (ص) دارد، بعد از رسالت، بعد از مقام ولایت ختمیه در آیات مزمل ما اینطور میخوانیم: «إِنَّ لَكَ فِي النَّهارِ سَبْحاً طَوِيلًا» (مزمل، آیه 7) چرا «قُمِ اللَّيْلَ إِلَّا قَلِيلًا»؟ (مزمل، آیه 2) «نِصْفَهُ أَوِ انْقُصْ مِنْهُ قَلِيلًا» (مزمل، آیه 3) «إِنَّ لَكَ فِي النَّهارِ سَبْحاً طَوِيلًا» یک بُعدی نیست. اگر یک بُعدی بود، اینها لازم نبود. ولی دو بعدی است. آنقدر باید پر شوی، آنقدر باید سرشار شوی که اضافه بر کمال کامل خودت تا آنجا که ممکن است غرق‌شدگان در دریاهای جهل و حیوانیت و شهوت و گمراهی را بتوانی نجات بدهی.
«إِنَّ لَكَ فِي النَّهارِ سَبْحاً طَويلاً» شناوری در این دریای بسیار ژرف گود متلاطمی که همگان را غرق کرده است. این غرقها را نجات بدهی. «وَ كَذلِكَ نُري إِبْراهيمَ مَلَكُوتَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ لِيَكُونَ مِنَ الْمُوقِنينَ» دو بُعد است: بُعد اول رسالت است؛ بُعد دوم خودش است.
– […] اشاره به این نیست که خود ارائه ملکوت به‌عنوان تکامل معنوی یک هدف است «وَ لِيَكُونَ مِنَ الْمُوقِنينَ» هدف دیگری است؟
– اینجا دو بعد دارد.
– چون خود این ارائه یکی است، «مُوقِنينَ» هم بُعد دیگری است.
– نه، ارائه دو بعدی است. «وَ كَذلِكَ نُري» «لِيَكُونَ» «وَ لِيَكُونَ» دوتا مطلب است، منتها یکی از آنها محذوف است. چنین مواردی در قرآن شریف ما متعدد داریم که «وَ لِيَكُونَ» معطوفٌ علیه نیست. معطوف علیه را ما از معطوف میفهمیم. در اینجا «و کذلک…»
– معطوفٌ علیه را از جمله «وَ كَذلِكَ نُري» میفهمیم؟
– «نُري» یک ارائه است. دو ارائه که نیست. ارائه ربانیه است، ارائه عصمت است، ارائه عصمت ربانیه است در بُعدی که به ابراهیم میشود، برای چه؟ برای دو چیز، «وَ لِيَكُونَ مِنَ الْمُوقِنينَ» دو بُعد است: یکی «لیکون من المرسلین فی الدعوة الرسالیة» چون دعوت رسولی غیر از دعوت دیگران است. هر کس هر چه را دارد به آن میتواند دعوت کند. رسول باید مقداری از معرفت ملکوت را داشته باشد، که آن مقدار را دعوت کند. این مقدار دعوتی، ولکن سؤال، یک مرتبه انسان خودش به مطلبی میرساند. یک مرتبه رسول میرساند. اینکه رسول میرساند، آیا رسول همه آنچه را که گرفته است میرساند؟ نه، رسول در بُعد رسولی مرحلهای است، در بُعد رسالتی مرحلهای دیگر. در بُعد رسولی خودش مقامات بسیار بسیار عالیه را در آن مرحله عصمتی که دارد، میرود. ولی همه را میتواند پیاده کند؟ ابراهیم میتواند همه ابراهیمیت شیخ الأنبیاء را پیاده کند که ابراهیمهای دیگر درست کند؟ نه، مادون درست میکند.
پس این «وَ لِيَكُونَ مِنَ الْمُوقِنينَ» آن مرحله قله است. مرحله قله و بالاترین مرحلهای که نتیجه ارائه «مَلَكُوتِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ» است، ابراهیم ساختن است. ابراهیم خود ابراهیم شود، خود ابراهیم باشد، ولکن مرحله قبلی چیست؟ که البته مرحله قبلی هم قبل است، هم بعد است. هم قبل از اینکه خود به آن مقام برسد، رسول است و هم بعد از آنکه به این مقام برسد، رسول است. ولی مقام رسالت قبل از این مرحله و بعد از این مرحله این نیست که ابراهیم همه ابراهیمیت را تحویل بدهد. هر چه را دارد بدهد. تحمل ندارند هر چه را که ابراهیم از معرفت ملکوت دارد تحویل بدهد. «وَ كَذلِكَ نُري إِبْراهيمَ مَلَكُوتَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ لِيَكُونَ» یعنی «لیکون من المرسلین الداعین الی الله ما عرّفه ربه من الملکوت» اگر خداوند ارائه ملکوت رسالتی به ابراهیم نمیکرد، میتوانست اینطور رسول باشد؟ نه، اگر خداوند ارائه ملکوت نبوتی و رُفعت در مقام معرفت به ابراهیم نمیداد، ابراهیم میتوانست اینطور باشد؟ نه.
ابراهیم دو ابراهیم است. دو ابراهیم است در بُعد رسالت، یک ابراهیم در بعد رسالت است، یک ابراهیم در بعد نبوت است. نبوت شخصی است و رسالت دعوتی است. در بعد رسالت اینجا ارائه ملکوت است که چگونه مردم را دعوت کنی که اگر وحی نمیشد و ارائه نمیشد، اینطور نمیتوانستی دعوت کنی. بُعد بالاترش خود ابراهیم، آیا رسول‌الله که در شب چنین میکرد و آن‌طور عبادت و آن‌طور قرائت قرآن و آن‌طور نماز شب، دیگران را همانطور میتوانست بکنند؟ نه، دیگران تحت‌الشعاع دعوت رسول‌الله بودند. اینجا سازمان رسولی در بُعد نبوت و سازمان رسولی در بُعد رسالت، هر دو از ارائه ملکوت است. ارائه ملکوت دو جهت به ابراهیم میدهد: یک جهت ابراهیم را در بالاترین مرحلهای که میشده است در حد خود قرار داده است. آن انتقال‌پذیر نیست. بُعد دوم که انتقال‌پذیر است، دعوت رسالتی است. اگر خداوند ارائه ملکوت در بُعد دعوت رسالتی به ابراهیم نمیداد، ابراهیم مثل ماها دعوت میکرد. دعوت مثل ماها، غیر از دعوت رسول است. غیر از دعوت بالاتر از رسول است که نبی است.
– [سؤال]
– همین را می‌خواستم عرض کنم. ایقان مراحلی دارد. ایقان معرفة الله است دیگر، ایقان معرفة الله و شناخت خدا است. مگر معرفة الله درجات ندارد؟ چرا، اگر خداوند این ارائه خاص مقام عصمت و مقام ابراهیمیت را در بیانگریِ فقر إلی الله نمیکرد، در بیانگری حقیقة المُلک و حقیقة المِلک جهان به ابراهیم نمیکرد، ابراهیم دارای این مقام بود؟ نخیر، یک مرحله، مراحل یقینی است که انسان در مرحله مادون عصمت با فعالیت و جدیت و فکر و کوشش به دست میآورد. سلمان میشود فوقش، سلمان میشود، ابوذر میشود. ولی اینجا مرحله تلقی بشر و سلوک إلی الله در معرفت محدود به قدرت بشری است. بعداً، اینجا ارائه ملکوت الهی می‌آید.
یک ارائه ملکوت است که در بُعد فطرت است، در بُعد عقل است، در بُعد کوشش خود انسانها است. این مادون عصمت است، ولکن وقتی که انسان رؤیت ملکوت را کرد که «حقیقة التعلق بالله» را در بُعد قدرت محمد بشری انجام داد. کمک میخواهد، اگر بخواهد مطلق بشود. اگر بخواهد مطلق بشود در رؤیت ملکوت بیش از آن حدی که رؤیت بشری در حد محدود بشری دارد، نه مطلق مطلق، مطلق الهی نه، اگر بخواهد مطلق در باب امکان شود که خود این مطلق هم مراتبی دارد، خود رسول‌الله معرفة الله دارد، ولی بالاتر از ابراهیم است. مطلق یعنی از این حد خاص بشری معرفة المکوت بالاتر برود، دیگر قدرت بشر نیست، آنجا خداوند باید اراده کند. کما اینکه در باب یوسف مگر اینطور نیست؟ «وَ لَقَدْ هَمَّتْ بِهِ وَ هَمَّ بِها لَوْ لا أَنْ رَأى» (یوسف، آیه 24) وضعیات طوری بود که اگر عصمت ربانیه و اینکه خداوند به او نمی‌رسید به عنوان ربانی، اگر این اضافه نمیشد، حداقل «هَمَّ بِها» که می‌شد، به عمل کاری نداریم. یک همّ است، یک عمل است. «هَمَّ بِها» می‌شد، چرا؟ برای اینکه قدرت‌های بشری هر قدر هم تبلور یابد، هر قدر هم بالاتر رود، بعضی‌ها کند میشود.
اینجا جریان چیست؟ یوسف جوان، زلیخا جوان، در خانه هیچ‌کس نیست. زلیخا دعوت میکند، زلیخا دنبال او میدود. تمام محرکات شهوت از یوسف و از زلیخا موجود و… هر قدر ایمان یوسف منهای رسالت و منهای عصمت بالا باشد، اینجا کند است. همّ ایجاد میشود اقلاً. منتها همّ زلیخا، همّ همگانی بود، همّ بعد از عمل که گریبانش را گرفت، ولکن همّ یوسف «وَ هَمَّ بِها» فقط همّ «لَوْ لا أَنْ رَأى» چون رؤیت برهان رب بود که عصمت ربانی بود، «هَمّ» هم نکرد، در خیال یوسف هم نیامد که نسبت به زلیخا یک فکر غلطی بکند. این مطلب بسیار بالا است و باید روی آن دقت بشود. «وَ كَذلِكَ نُري إِبْراهيمَ مَلَكُوتَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ لِيَكُونَ مِنَ الْمُوقِنينَ» بله، این یقین را نداشت، باید خداوند یقین بدهد.
«وَ قُلْ رَبِّ زِدْني عِلْماً» (طه، آیه 114) یا در آن آیه مبارکه که هر قدر ما این را حساب کنیم، باز باید حساب کنیم که «وَ اعْبُدْ رَبَّكَ حَتَّى يَأْتِيَكَ الْيَقينُ» (حجر، آیه 99) موقنین. «وَ اعْبُدْ رَبَّكَ» پیغمبر بزرگوار که اول العابدین است. «قُلْ إِنْ كانَ لِلرَّحْمنِ وَلَدٌ فَأَنَا أَوَّلُ الْعابِدينَ» (زخرف، آیه 81) این اول العابدین باز باید برود، عبادت دنیا کافی نیست، برزخ کافی نیست. قیامت همینطور عبادت، هر قدر عبادت معرفت، هر قدر معرفت عبادت، عبادت، معرفت، با این دو بال میتواند در نشئات سهگانه دنیا و برزخ و قیامت زندگی کند. که در قیامت آخر ندارد. پس «وَ لِيَكُونَ مِنَ الْمُوقِنينَ» نه یقین ما، نه یقین عادی، نه یقین عصمت حتی، نه یقین در بُعد رسالت حتی، نخیر، همینطور بالاتر رفتن، بالاتر رفتن، بعد از مرگ هم در برزخ، بعد از برزخ هم در قیامت، همینطور إلی غیر النهایة، چون معرفة الله حدی ندارد. این دو بُعد را ما از ارائه ملکوت میفهمیم. پس رؤیة الملکوت چهار بُعدی شد. سه بُعدی هست. چهار بعدی شد.
1- رؤیةالملکوت در حد مادون عصمت؛ 2- رؤیةالملکوت در حد عصمت به حساب تبلیغ؛ 3- رؤیةالملکوت در حد عصمت به حساب خودش. ابراهیم و ابراهیمتر شدن، این سه در عالم امکان، امکان دارد. اما رؤیةالملکوتی که صددرصد حقیقة المِلک و المُلک را فاعلاً و مفعولاً، علماً و قدرتاً «بِیَدِهِ» باشد. این در انحصار حضرت حق سبحانه و تعالی است.
– [سؤال]
– آنجا که انتها دارد بله، آنجا که ندارد چطور؟ یک جایی انتها دارد، یک جا انتهای نسبی است. یعنی اگر عبادت اینقدر کنید به این میرسید. بعد باز هم عبادت کنی می‌رسی، این حتی برای انتهای غایت، ولی انتهای غایت یا حقیقی است یا نسبی، انتهای غایت در اینجا نسبی است. چرا؟ برای اینکه معرفة الله انتهای معیّنی که از آن بالاتر نشود، ما نداریم. این یک مرحلهای بود که گذشت و قبلاً به این ترتیب عرض نکرده بودیم یا هرچه.
بعد «فَلَمَّا» این «فَلَمَّا جَنَّ» با این دید که نگاه کنیم میفهمیم که این «فَلَمَّا جَنَّ عَلَيْهِ اللَّيْلُ» حرفهایی است که جمعیة الهدایة و دیگران میگویند، این حرفها نیست. ساده مطلب را نباید بگیریم. چرا؟ برای اینکه سه نمونه خداوند از ارائه ملکوت به ابراهیم دارد نشان میدهد. ارائه ملکوت به ابراهیم در بُعد رسول و در بُعد رسالت «فَلَمَّا جَنَّ عَلَيْهِ اللَّيْلُ رَأى كَوْكَباً» (انعام، آیه 76) دید، چه رؤیتی؟ رؤیت «مَنْ أَبْصَرَ إِلَيْهَا» نه، ستارهپرستان که بیشتر میدیدند. آیا ستارهپرستان بیشتر چشم میدوختند به ستارهای که میپرستند یا ابراهیم؟ او که به اینها کاری ندارد، مطلبی نیست. این «رَأی» رؤیتِ «مَنْ أَبْصَرَ بِهَا» است. «مَنْ أَبْصَرَ إِلَيْهَا» نیست. این کوکبی که دید، ظاهر کوکب درخشان، قبول است درخشانی محدود، کاری به محدود بودن درخشانی نداریم که خود فقری است. اما فقر بالاتر از محدودیت این است که زیر حجاب برود، خودنگهدار نیست. همیشه روشن نیست، تاریک میگردد، بعد روشن میگردد. این مراتب فقر است. مرتبه فقر اول: محدود بودن درخشش این ستاره که […] عبودیت است و فطرت انسان معبود محدود نمیخواهد، معبود لاحد میخواهد. اینجا را ابراهیم کاری ندارد. بالاتر میرویم.
«فَلَمَّا جَنَّ عَلَيْهِ اللَّيْلُ رَأى كَوْكَباً» رؤیت ملکوتی، «قالَ هذا رَبِّي». ما در «هذا رَبِّي» احتمالاتی داریم که باید عرض کنیم، بعد دنباله بحث را بیاوریم. «فَلَمَّا جَنَّ عَلَيْهِ اللَّيْلُ رَأى كَوْكَباً قالَ هذا رَبِّي» «هذا رَبِّي» چندتا احتمال دارد. اولاً در بعضی روایات دارد که این «هذا رَبِّي» استفهام است. استفهام به‌عنوان توبیخ است. کجاست؟ «أ هذا رَبِّي» در قرآن داریم؟ نه، ما که نمیتوانیم تحمیل کنیم. اگر فرموده بود «أهذا ربی» مطلب بیّن بود. اگر چنانچه مراد از «هذا رَبِّي» استفهام است. منتها استفهام چند نوع است: 1- یا استفهام چیزی که نمیداند و میپرسد که بداند. 2- استفهام انکاری و توبیخی. اینجا هیچ‌کدام نباید باشد. چرا؟ برای اینکه اگر استفهام بود، ادات استفهام از نظر بلاغت و فصاحت ادبی باید در کار باشد. پس استفهام نیست. یک احتمال که استفهام نیست. حتی استفهام انکاری هم نیست. چون اگر استفهام اثباتی باشد، میخواهد بفهمد که این نیست. اگر میخواهد بفهمد «أهذا ربی» البته این به مقام حضرت ابراهیم صدمه میزند. ابراهیم نمیداند که این ستاره رب او است یا نه، از ستارهپرستان میپرسد.
خیلی جالب است. ابراهیم نمیداند که این رب است، از ستارهپرستان میپرسد که این رب است یا نه، یعنی اگر بگویند رب است، بگوید بله، یعنی از ستارهپرستان پایینتر است، از مشرکین پایینتر است. این کنار رفت، استفهام نیست. چون ادات استفهام در اینجا وجود دارد. نه استفهام برای فهم است، حتی استفهام برای توبیخ. استفهام برای توبیخ درست است که ابراهیم (ع) بگوید آیا این خدا است؟ توبیخ، این هم نیست. بله، حق دارد توبیخ کند، یعنی در مقام محاوره و در مقام احتجاج صحیح است انسان توبیخ کند جاهلانی که غیر خدا را خدا میدانند. صحیح است. اما جایش اولین قدم نیست. در اولین قدم نباید توبیخ کرد. اول باید ایضاح کرد، ما محاوره را و احتجاج را از انبیاء باید یاد بگیریم، از وحی باید یاد بگیریم. اینطور نیست که این مطلبی که باید وسط گفت، اول بگوییم، مطلبی که آخر باید بگوییم وسط بگوییم. نخیر، مراتب دارد. باید از نقطه اولی، ثانیه، ثالثه تا به آن مرحله اخیره برویم. اگر کسی ستارهپرست است از اول نباید بگوییم ای فلان فلان شده، اینکه درست نیست. از اول که نباید توبیخ کرد که آیا این رب است؟ اینکه معنا ندارد، باید اول ایضاح کنیم. ایضاح کند، ایضاح کند، روشن شود که این ربوبیت ندارد. بعد از اینکه روشن شد ربوبیت ندارد. باید بگوید: «وَ ما أَنَا مِنَ الْمُشْرِكينَ» (انعام، آیه 79) […] شما مشرکید، بعد از استدلال، پس این دو شاخه استفهام در اینجا غلط است. «هذا رَبِّي» «أهذا ربی» استفهاماً، «أهذا ربی» توبیخاً. این کنار رفت.
سوم، «هذا رَبِّي» که اعتراف دارد میکند. این هم یک بُعد است. اعتراف میکند که «هذا رَبِّي» این منافات دارد با تمام آیاتی که «ما أَنَا مِنَ الْمُشْرِكينَ» حتی از زمانی که در خانه آزر بود، با او دعوا داشت دائماً، زباناً، عملاً که چرا تو بتساز و بتپرستی؟ منافات با این جهت دارد و دلیلی هم ما بر این مطلب نداریم. که «هذا رَبِّي» درست است ادات استفهام ندارد، ولیکن، حال که ادات استفهام ندارد، چند احتمال در کار است. وقتی چند احتمال در کار هست، شما نمیتوانید به یک احتمال بچسبید. کما اینکه در قضیه «خُذْ بِيَدِكَ ضِغْثاً» (ص، آیه 44) که بعداً در فقه خواهد آمد، چند احتمال است. آن احتمالی که مخالف است با ضرورت و نصوص آیات که ما نمیتوانیم قبول کنیم. در اینجا در «هذا رَبِّي» بدون دو استفهام که توبیخی باشد و استفهامی باشد و استعلامی باشد. چند احتمال است:
1- «هذا رَبِّي» دارد عقیده خود را گزارش میدهد، این خدای من است. بدانید من هم با شما هستم.
2- إخبار است، دارد خبر میدهد که این خدای من است. شما که این ستاره را خدا میدانید. من هم میگویم این خدای من است.
3- «هذا رَبِّي» از باب مجارات است. و در باب محاوره با کسی که مطلبی را قبول ندارد، اولین قدم این آخری است. ما پنج احتمال دادیم دیگر، اولین قدم این آخری است. کسی مطلبی را قبول دارد و حاضر نیست از آن صرف نظر کند. میگوییم که بله، من هم قبول کردم به حساب مماشات، قبول کردم آنچه را که قبول داری. یک مرتبه یک مطلبی را من و او هر دو قبول داریم، بر مبنای این استدلال میکنیم. ولی اینجا مطلبی که بین هر دو مقبول باشد در کار نیست. خدا را آنها قبول ندارند، ستاره را هم ابراهیم قبول ندارد. پس حد مشترکی در کار نیست. خدا را که آنها نمیپرستند، قبول ندارند و ستاره را ابراهیم قبول ندارد و نمیپرستد. پس حد مشترکی ندارند.
در باب محاوره و مناظره باید گشت و حد مشترک پیدا کرد. اگر حد مشترک پیدا کردید، بر محور حد مشترک خصوصیاتی که حد مشترک دارد با استدلال بیان میکنید تا حرف خودتان را که درست است ثابت کنید. اما اگر حد مشترکی در کار نیست. دو حال است: 1- آنکه من قبول دارم و او قبول ندارد، من محور استدلال قرار بدهم. فایدهاش چیست؟ من قبول دارم، او که قبول ندارد. من میخواهم به او ثابت کنم، این که نمیشود. 2- آنکه او قبول دارد و من قبول ندارم، برای مجارات و برای اینکه ظاهراً با او بروم تا او را از غلط خودش برگردانم، این خوب است یا نه؟ پس بر این احتمال شد. در این پنج احتمال یکی فقط درست است. «هذا رَبِّي» «أهذا ربی» که دارای دو احتمال است. «أهذا ربی» استفهام نمیداند. دوم اینکه هم لفظاً غلط است، هم معناً، که از مشرک هم پایینتر است. «هذا رَبِّي» استفهام برای فهمیدن است. دوم: «هذا رَبِّي» توبیخ، ادات استفهام نداریم، این لفظاً و معناً غلط است.
سه احتمال دیگر، «هذا رَبِّي» بدون ادات استفهام: 1- گزارش دادن به مشرکین که این خدای من است. 2- به مشرکین گفتنِ «هذا رَبِّي» که إخبار نیست، بلکه اعتراف است. یک اعتراف داریم یک إخبار، یک وقت است که میگوید من اعتراف میکنم او خدای من است. إخبار به چیست؟ إخبار به اینکه من قبول دارم خدای من است. دوم اینکه خیر، إخبار به اینکه من قبول دارم نیست. «هذا رَبِّي» به آنها دارم گزارش می‌دهم که این خدای من است، نه فقط خدای شما، خدای من هم هست.
3- «هذا رَبِّي» نه اول است، نه دوم است که استفهام است، نه سوم است نه چهارم، بلکه پنجم است. «هذا رَبِّي» از باب اینکه زمینه مشترکی ابراهیم بین خود و اینها پیدا نکرد. از بس اینها در ستاره‌پرستی قوی بودند و ثابت بودند و ابراهیم در طرف مقابل در خداپرستی قوی و ثابت بود، چنانکه آیات شاهد است. اینجا زمینه مشترکی پیدا نکرد. وقتی که زمینه مشترکی پیدا نکرد از چند حال خارج نیست: یا رها کند، رسول که نمیتواند دعوت را رها کند. یا آنچه خود قبول دارد به او تحمیل کند و زمینه بحث قرار دهد. این هم غلط است. آخرش چیست؟ آنچه او قبول دارد. پس اولین نقطه درخشان دعوت به صورت مناظره را ابراهیم پیمود «وَ كَذلِكَ نُري إِبْراهيمَ» منطق را خدا به ابراهیم یاد داد. منطق را هم نباید ارسطاطالیس به ما یاد بدهد. منطق، منطق دعوت الهی است. منطق در بُعد إغناء درونی و در بُعد اغناء برونی در محاورات و در مناظرات «وَ كَذلِكَ نُري» چه کسی بلد بود؟ اینجا دارد یاد میگیرد.
«وَ كَذلِكَ نُري إِبْراهيمَ مَلَكُوتَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ لِيَكُونَ مِنَ الْمُوقِنينَ» این یک بُعد است. بُعد ظاهری، بُعد باطنیاش که هم معلوم است. بعد باطنی ارائه ملکوت یعنی «حقیقة التعلق بالله مُلکاً و مِلکاً» در آن بُعدی که بشر کند است و نمیتواند، خداوند به ابراهیم نشان میدهد که اگر ستارهپرستان فهمیدند که ستاره خدا نیست، فهم آنها با فهم ابراهیم فرق دارد. فهم «مرسلٌ إلیهم» با فهم رسول فرق دارد. و این ارائه ملکوت ربانیه است.
این احتمال است که «فَلَمَّا جَنَّ عَلَيْهِ اللَّيْلُ رَأى كَوْكَباً قالَ هذا رَبِّي» بله، این اعتراف به این است که این نجم رب من است، برای اینکه آنها را به خودش نزدیک بیاورد. بتواند بر مبنای «هذا رَبِّي» سخن بگوید. بتواند مناظره را با آن سفتها و سختهای در عبودیت آغاز کند. این چه اشکال دارد؟ پس این جمعیة المرسلین که میگویند او مشرک بود، روی یک احتمال، دو احتمال، سه احتمال، چهار احتمال، ما میگوییم از این پنج احتمال یکی درست است. اگر هم ما دلیل بر صحت این احتمال اخیر لفظاً و معناً نداشتیم، مگر احتمالات مخالف دلیل است؟ اگر یک نفر آدم یک شیشهای برداشته و میخورد، احتمال شراب است، احتمال عرق است، احتمال آب است، احتمال شربت به‌لیمو است. مگر میشود چسبید به بیضه آن احتمالی که حرام است؟ نخیر، مگر احتمال حرام، حرام را ثابت میکند؟ و لا سیّما در صورتی که دلیل داشته باشد برای اینکه این آدم حرام‌خور نیست، این آدم حلال خورده است.
در اینجا هم میدانیم که ابراهیم وقتی که میگوید: «هذا رَبِّي» در بُعد این سه احتمال، آن احتمالی که منجز است، احتمال این است که قبلاً ایشان رسول بوده است. قبل از رسالت، با آزر دعوا و اختلاف و مناظره داشته است برای اثبات ربوبیت حق و انکار شرک و این بتها و اصنامی که […] بنابراین جواب اینها از اول تا آخر خواهد بود و بعد هم ما مطالبی داریم که باید بحث کنیم.
«اللَّهُمَّ اشْرَحْ صُدُورَنَا بِنُورِ الْعِلْمِ و الْإِیمَانِ وَ مَعَارِفِ الْقُرْآنِ الْعَظِیمِ وَ وَفِّقْنَا لِمَا تُحِبُّهُ وَ تَرْضَاهُ وَ جَنِّبْنَا عَمَّا لَا تُحِبُّهُ وَ لَا تَرْضَاهُ».
«وَ السَّلَامُ عَلَیْکُمْ».
