پیامبری و دعوت ابراهیم (ع)؛ ارائه ملکوت به پیامبران
«بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحيمِ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ وَ صَلَّی اللَّهُ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ عَلَی آلِهِ الطَّاهِرِینَ».
«أعوذ بالله من الشیطان الرجیم» «وَ كَذلِكَ نُري إِبْراهيمَ مَلَكُوتَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ لِيَكُونَ مِنَ الْمُوقِنينَ» (انعام، آیه 75) دعوت توحیدی ابراهیم (ع) دارای ابعادی بود، اولاً شخصی که با أبیه آزر در طفولیت و بعد تا نوجوانی بود، بعد دعوت توحیدی اجتماعی بود که با نمرود و سایر بتپرستان نسبت به اصنام أرضی، بعد با ستارپرستان و ماهپرستان و خورشیدپرستان نسبت به اصنام سماوی بود. و این بتها از نظر بتپرستان دارای اصالت الوهیت و لا سیّما به معنای خالقیت نیستند. گرچه از نظر تدبیر مطالبی دارند که الوهیت تدبیر باشد بعد از الوهیت خلق.
در این سه بُعد دعوت توحیدی ابراهیمی که از آغاز با شخص آزر و بعد با بتپرستان زمینی و بعد با بتپرستان آسمانی بود، خداوند این سه مرحله را در تحت یک جمله آورده است که «وَ كَذلِكَ نُري إِبْراهيمَ مَلَكُوتَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ لِيَكُونَ مِنَ الْمُوقِنينَ» اینجا کذلک است و کذاک نیست. یک روز عرض کردم و بحث نکردیم. اگر میفرمود: «کذاک» اشاره به نزدیک است. این ارائه الهیه اگر ارائه نزدیک باشد و در اختیار کل مکلفین باشد، کذا میشود. اما فرمود کذلک، کذلک اشاره به دور است. آن ارائه و آن رؤیت ملکوت سماوات و أرض که در دسترس کل مکلفان «بما هم مکلفین» باشد نیست، بلکه نیازمند به تبلورات فطری و عقلی و حسی و علمی در بُعد وحی ربانی است. از این جهت کذلک، مانند اینگونه دور، دور از دسترسهای انسانها، در ابعاد فطری و عقلی و علمی و حسی که نمیتوانند خودکفا باشند در اینگونه رؤیت ملکوت سماوات و أرض. رؤیت ملکوت سماوات و أرض که حقیقة المِلک و حقیقة المُلک است که در جمله واحده «حقیقة التعلق بالله» است. که از «حقیقة التعلق بالله» حدوث کل جهان مستفاد میگردد. در بعد اول که بر عهده عموم مکلفان است، کذاک است، کذلک نیست. کذلک عبارت است از آن بُعد بعید از مرحله امکان مکلفان که خودکفا نیستند، مربوط به مقام وحی است. و این ملکوت سماوات و أرض چنانکه اشاره کردیم و مقداری باز صحبت میکنیم، دارای چهار بُعد است. در چهار بعد، سه بعدش و مخصوصاً بُعد اولش و تبلور یافتهتر در بُعد دومش دارای علاماتی است که در کتاب حوار ما مفصلاً بحث کردیم که زمان و حرکت و تغیّر و ترکّب مواد عالم، هر یک و مخصوصاً با انضمام با یکدیگر دلیل بر حدوث است که خودپا و خودکفا نیستند، بلکه موجودی غیرمادی آنها را به وجود آورده است و نیز مدبّر آنها است.
در بُعد اول که بُعد ملکوت است، اگر به ظاهر مادّه بنگریم و مادّه را وسیله از برای دریافت پشت دیوار مادّه قرار ندهیم، چه پشت دیوار درونیاش و چه پشت دیوار برونیاش، ما ملکوت مادّه را نمییابیم؛ ما مِلک و مُلک را مییابیم. کسی مالک مادّه است یا مَلک بر مادّه است. مالک موادی است یا سیطره دارد و سلطه ملکی بر موادی دارد. این مطلبی است که همگان میفهمند و همگان میدانند، اما اگر مادّه را برمتها وسیله نگرش درون قرار بدهیم، چه درون خود مادّه و چه برون از مادّه که گام اول درون خود مادّه است که فقر است. فقر است، حدوث است، جهل است، ترکّب است، زمان است، تغیّر است، این مطالب ملکوت اولای مادّه است. ملکوت اولای مادّه با نگرش فطری و عقلی و علمی و حسی، اینگونه به دست میآید که مادّه خودکفا نیست و به پای خود بند نیست.
مرحله دوم، اکنون که مادّه خودکفا نیست و حادث است، پس مُحدِثی دارد. هر قدر مادّه نیازمند است.، به همان مقدار ایجادکننده مادّه غنی است. این دو بُعد، دو بعد معرفتی است. یک بُعد معرفت سلبی و یک بعد معرفت ایجابی. معرفت سلبی: فقر، و معرفت ایجابی: غنا. معرفت سلبی مادّه درجاتی دارد و معرفت ایجابی خالق جهان مادّه نیز دارای درجاتی است. معرفت سلبی مادّه چهار مرحلهای است و معرفت ایجابی مادّه نیز دارای مراحلی است. چهار مرتبه معرفت سلبی دارد و چهار مرتبه معرفت ایجابی دارد. سلب برای معرفت ایجاب و ایجاب نیز برای معرفت سلب، لااله برای معرفت الا الله، و الاالله برای تکامل معرفت سلب که لااله است. «لولا السلب لم یعرف الایجاب و لولا الایجاب لم یعرف السلب».
چهار مرتبه مراحل سلبی نسبت به ملکوت مادّه که درونی است و چهار مرتبه مراتب ایجابی نسبت به ملکوت مادّه که پیوند و پیوست یکدیگرند. مرحله اولای ملکوت مادّه «أَ وَ لَمْ يَنْظُرُوا في مَلَكُوتِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ» (اعراف، آیه 185) با نظر با چشم فطرت و عقل و حس و علم اگر به مواد جهان بنگریم، مییابیم که فقیر إلی الغیر هستند، ازلیت ندارند، ابدیت ندارند، خودکفا نیستند. این مرحلۀ نخستین مربوط به کل مکلفین است، وحی باشد یا وحی نباشد. این مرحله نخستین ملکوت سلبی مادّه که پشت بندش ملکوت ایجابی مادّه است. همانطوری که مادّه خودپا و خودکفا نیست، پس کفایت‌کنندهای در کار است. لا اله: ملکوت سلبی مادّه که خودپا و خودکفا نیست. الا الله: ملکوت ایجابی مادّه که غیرمادّه و غیرمادی او را ایجاد کرده است و تدبیر میکند. این بُعد نخستینِ سلب، ملکوت درونی مادّه که خودکفا بودن و خودپا بودن را از مادّه سلب میکند. و بُعد درونی که ایجابی مادّه است، به آن اندازه که این نظر صحیح از مادّه خودکفا و خودپا بودن را سلب میکند، ایجاب میکند که خودکفایی و خودپایی هست که این مادّه را ایجاد کرده است.
این مرحله مربوط به نخستین گام کل ملکفین است. گام دوم، تبلور دادن این مرحله است؛ رسالتها. «وَ كَذلِكَ نُري» از اینجا شروع میشود. «وَ كَذلِكَ نُري» از اینجا «وَ كَذلِكَ نُري» شروع میشود. قبلاً ارائه خاصه به مقام رسل و رسالتها نیست. بلکه ارائه کلی است به کل مکلفان چنانکه آیات متعددهای دارد. «أَ وَ لَمْ يَنْظُرُوا في مَلَكُوتِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ» ارائه نمیخواهد، این ارائه کلی است. ارائه برای کافه مکلفین از نظر رؤیت درونی و مرئی برونی هیچ کدام نیازمند به وحی نیستند. اما گام دوم که تبلور گام اول است در بُعد سلب «فقر إلی الله» و در بُعد ایجاب که وجود الله است، رسالتها تبلور می‌دهند. از اینجا «كَذلِكَ نُري» شروع میشود. «وَ كَذلِكَ نُري إِبْراهيمَ مَلَكُوتَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ» و این دو ارائه است: یک ارائه رسالتی است و یک ارائه رسولی است. ارائه رسالتی: آن مقداری که میشود «مَلَكُوتَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ» برای مکلفان تبلور یابد که کاملاً و بدون کم و زیاد دریافت کنند. این مرحله اول ارائه ملکوت سماوات و ارض و مرحله دوم رؤیت. اما آیا ابراهیم بیش از رسالت خود معرفتی ندارد؟ بیش از آنچه که ابراهیم به «ارائة الله» «ملکوت السماوات و الأرض» را ارائه میدهد، خود یک مقام بالاتر و والاتری از تبلور فطرت و عقل و حس و علم ندارد؟ دارد.
و لذا «وَ لِيَكُونَ مِنَ الْمُوقِنينَ» مرحله دوم، مرحله اول مرحله رسالتی است. اگر این رسالت ربانیه ابراهیمیه در تبلور دادن به «مَلَكُوتَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ» نبود. گمراهان بسیار زیاد بودند و حجتها کم بود؛ چون اکتفای به حجت فطرت و عقل و علم و حس نمیشود کرد. اما این ارائه نخستین رسالتی که پیوند میشود با رؤیت عمومی مکلفان در بُعد سلب و ایجاب «مَلَكُوتَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ» این بُعد رسالتی است. ولی ابراهیم بالاتر دارد. ولذلک، ما هر چند مرحله را اینطور میفهمیم. «وَ كَذلِكَ نُري» یعنی قبلاً ارائهای بوده است، ولی ارائه رسالتی نبوده است. «وَ كَذلِكَ نُري» الآن ارائه الهیه است و این ارائه الهیه دو بُعدی است. «وَ كَذلِكَ نُري مَلَكُوتَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ لِيَكُونَ» «لیکون من المرسلین برسالةٍ ربانیةٍ توحیدیةٍ تبلور التوحید سلباً و ایجاباً اکثر مما کان» این معطوف است. «وَ لِيَكُونَ مِنَ الْمُوقِنينَ» سازندگی خود ابراهیم در مرحله سوم ملکوت عمومی و در مرحله دوم ملکوت وحی.
ملکوت وحی که دارای دو بعد است، 0بُعد اول رسالت وحی است که مردم بر حسب درجات میفهمند و مرحله دوم نمیفهمند. محمدیت محمد را سلمانها و ابوذرها میتوانند بفهمند. اما مقام خاص رسولی محمد را هیچ‌کس مگر محمدیین نمیتوانند بفهمند. محمد (ص) رسالت را اهداء میکند، دلالت میکند، خداوند به او رسالت داده است که تمام این نامه رسالت را برای «مرسلٌ إلیهم» بخواند تا ملبّس به لباس هدایت گردند. همۀ رسالت را بیان میکند. اما همۀ مقام را نه، همۀ رسالت را، تمام رسالت را بیان میکند، ذرهای باقی نمیگذارد، ولکن آیا تمام مقام معرفت، تمام مقام عبودیت، ذرهای از مقام عصمت و… که در اختصاص خاتم‌النبیین (ص) است، میشود اعطاء کند؟ نمیشود. این مرحله دوم و سوم، چهارم: چهارم در اختصاص حق سبحانه و تعالی است که «بِيَدِهِ مَلَكُوتُ كُلِّ شَيْءٍ». (یس، آیه 83) هم ملکوت علمی و هم ملکوت قدرتی، در بُعد اول که ملکوت جهان‌شمولیِ مکلفین بود، فقط علمی بود «لحدٍ مّا» در مرحله دوم که ملکوت رسالتی بود. علمی بود «لحدٍ ما» و در مرحله سوم که ملکوت رسولی بود، موسی‌ساز و ابراهیم‌ساز و محمدساز بود، این ملکوت علمی بود «لحدٍ ما» اما ملکوت علمی مطلق در اختصاص خدا است و ملکوت قدرت مطلق نیز در اختصاص خدا است. من سعی میکنم ساده حرف بزنم.
– [سؤال]
– رسولی همان نبی است. اینکه میگوییم رسولی یعنی شخصی، رسالی یعنی آنکه باید به مردم بگوید. رسولی مربوط به خود شخص رسول است که همان نبوی است که شما میفرمایید. ما تعبیر به رسولی میکنیم. رسالی و رسولی. «وَ كَذلِكَ نُري إِبْراهيمَ مَلَكُوتَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ لِيَكُونَ مِنَ الْمُوقِنينَ» این «مَلَكُوتَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ» دارای چهار بُعد است، از اول تا آخر با مراتبش. درست است این «مَلَكُوتَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ» در بُعد سلبی فقر إلی الله و در بعد ایجابی غنا الله، در بُعد اول و در بعد دوم و در بعد سوم درجات دارد. بعد چهارم که درجات ندارد. بعد چهارم معرفة الفقر کائنات است، حقیقةً لله، این درجات ندارد و معرفت جهت اثبات و ربوبیت برای خود خدا است که درجات ندارد.
این مرتبه اول و دوم و سوم است که دارای درجات است. حالا، مرتبه اول رؤیت ملکوت که علم به فقر کائنات، سلبی است، پس علم به غنای خالق کائنات ایجابی است. این مراتب دارد. مگر مکلفین از نظر معرفت یکساناند؟ مکلفین مادون العصمة از نظر معرفت که یکسان نیستند، درجاتی دارند. «الطرق إلی الله بعدد انفاس الخلائق» نه نفوس الخلائق، انفاس نه نفوس، نَفَسها، نه نَفْس‌ها. هر نفسی که میکشید، امکان ترقی دارید از نظر معرفت، از نظر عبودیت و این تعبیر است. این در بُعد اول که پله اول رؤیت «مَلَكُوتَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ» از نظر علمی درجات دارد. هرکس در این چهار بُعد بیشتر سعی کند و راحله اول فطرت و بعد عقل، بعد علم و حس که چهار راحله است. این چهار راحله را بیشتر و با سعی زیادتر به کار ببندد و حدقه چشم فطرت و عقل را و حس را و علم را بیشتر باز کند، رؤیت ملکوت در گام اول را که مادون وحی و رسالت است بیشتر درمییابد. هر قدر زیادتر برود بیشتر.
مرحله دوم که مرحله آغازین تبلور ملکوت است که عنوان رسالت وحی دارد. رسالتها فرق میکنند. رسولها فرق میکنند. رسالت آدم آیا با رسالت ابراهیم و ابراهیمها و با رسالت خاتم‌النبیین (ص) فرق نمیکند؟ ارائه، این ارائه ملکوتی که خداوند به آدم داده که به مردم فقر جهان و غنای حق را بشناساند. او فرق ندارد با ارائهای که نسبت به ابراهیم است و نسبت به خاتم‌النبیین است؟ فرق دارد. پس در این بُعد هم «مَلَكُوتِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ» در بُعد رسالتی و دلالتی و تبلور دادنِ دو بعد اول نیز فرق میکند. سوم: رسول، همانطور که رسالتها درجات دارند، رسولها نیز درجات دارند. آیا معرفت آدم با معرفت ابراهیم، با معرفت خاتم‌النبیین (ص) از نظر سلب و ایجاب «مَلَكُوتِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ» فرق نمی‌کنند؟ چرا؟ «ثُمَّ دَنا فَتَدَلَّى * فَكانَ قابَ قَوْسَيْنِ أَوْ أَدْنى». (نجم، آیه 8 و 9)
از آن دیدن که غفلت حاصلش بود دلش در چشم و چشمش در دلش بود
و این رؤیت ملکوتی که در بُعد اول خداوند به ما داده است، قابل ترقی است. چنانکه میبینید. آن فطرت و عقل و حس و علمی که خداوند به انسانها عنایت کرده است، در بُعد اول که نتیجهاش رؤیت ملکوت است، با سعی انسان قابل ترقی و تعالی است. در بُعد دوم رسول، آنچه را به رسول دادند، ولکن هر چه بیشتر جدیت کند که باید بکند. در بُعد سوم -بعد رسالی- در بعد سوم، شخص رسل، اشخاص رسل، اینطور نیست که خداوند یک حد کافی، یک حد خاصی را خداوند از رؤیت ملکوت در سلب فقر عالم بالله و ایجاب غنی الله داده، [امکان] بالاتر رفتن نیست. نخیر، معرفتاً، علماً، عملاً «وَ قُلْ رَبِّ زِدْني عِلْماً» (طه، آیه 114) «قُلْ إِنْ كانَ لِلرَّحْمنِ وَلَدٌ فَأَنَا أَوَّلُ الْعابِدينَ» (زخرف، آیه 81) این ملکوت دائماً بالا میرود. پس ملکوتِ در پایه اول علمی است، دمدام بالا میرود که دو بُعدی است: 1- آنچه خدا داده است؛ 2- آنچه را مکلفان سعی کنند.
درجه دوم ملکوت رسالتی، رسالتی را که به عنوان دلالت و تبلور دادن به سلب و ایجاب ملکوت اول خدا داده است، هر قدر رسول فعالیت بکند، یونس کم فعالیت کرد و مبتلا به ماهی شد و… هر قدر که بالاتر رود، این بیشتر میشود. ملکوت در بُعد سوم نیز که مربوط به اشخاص معصومین (ع) است، هر قدر عبادتشان، تفکرشان، سعیشان، بیشتر باشد و در سبیل معرفة الله گامهای بلندتر و استوارتری بردارند، بالاتر میشود. اما مرحله چهارم اینطور نیست. مرحله چهارم رؤیت الملکوت است، علماً تماماً و قدرتاً تماماً، بلکه بالاتر از این
یار نزدیکتر از من به من است وین عجبتر که من از وی دورم
خدا از منِ من به من نزدیکتر است، از جهانِ جهان به جهان نزدیکتر است. قبل از جهان بوده است و بعد خواهد بود و اکنون قیومیتاً و علماً و قدرتاً با جهان است. پس خدا از جهان به جهان نزدیکتر است، نه از نظر سنخ وجود که مادّه و مادّی است. بلکه قُرب از نظر قیومی است که قرب علمی و قرب قدرتی است و هرگز تلاصق زمانی و تلاصق مکانی و تلاصق و تلائم مقامی با یکدیگر ندارند.
در این ابعاد سه‌گانه رؤیت ملکوت که علمی است، چهار بخش به نظر میخورد که یک بخش را ابراهیم اینجا گفته است. سه‌تای دیگر را نگفته است، چرا؟ مگر نه این است که ملکوت مادّه که حقیقة المِلک و حقیقة المُلک است چهار نمود دارد؟ زمان، حرکت، ترکب، تغیر، چهار نمود دارد دیگر، مگر عمیقترین آنها ترکب نیست؟ همینطور است واقعاً، ترکب المادّة عمیقترین و دقیقترین و علمیترین و پابرجاترین و شمولیترین ادلهای است که انسان میتواند فقر واقعی مادّه را بفهمد. پس چرا خداوند که به ابراهیم… «وَ كَذلِكَ نُري مَلَكُوتَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ» این ملکوت ترکب را که قویترین ملکوتهایی است که دلیل است بر حدوث مادّه، ارائه نفرمود یا ارائه فرمود، ولی ابراهیم در مظهر رسالت اظهار نکرد و بیان نفرمود و حال اینکه قرآن شریف قویاً به این استدلال میکند.
«وَ مِنْ كُلِّ شَيْءٍ خَلَقْنا زَوْجَيْنِ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ * فَفِرُّوا إِلَى اللَّهِ» (ذاریات، آیه 49 و 50) فرّوا إلی الله اینجاست، فرار قطعی إلی الله که اصلاً مو لای درزش نمیرود، از همه کس، از خود و دیگران به‌عنوان رجوع إلی الغنی المطلق از فقیر مطلق «فَفِرُّوا إِلَى اللَّهِ إِنِّي لَكُمْ مِنْهُ نَذيرٌ مُبينٌ»، این سؤال، قبلاً این سؤال را نکرده بودیم. جواب: ابراهیم در این مقام احتجاج با فلاسفه سخن میگوید؟ با علمای علوم تجربی و مادی سخن میگوید؟ نه، با همه صحبت میکند. پس چه باید بکند؟ یا هر چهارتا را باید بفرماید که هر کس به اندازه استعداد و دریافت و معرفت و کوشش و کاوش خودش بفهمد. یا اگر یکی میخواهد بیان کند، چه را باید بیان کند؟ جواب: آنچه از همه روشنتر است و هر چشمداری میبیند، هر کسی که کور نیست میبیند، اگر هم کور است به او بگویند میفهمد، عبارت است از ظاهرۀ تغیّر. «وَ كَذلِكَ نُري إِبْراهيمَ مَلَكُوتَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ لِيَكُونَ مِنَ الْمُوقِنينَ * فَلَمَّا جَنَّ عَلَيْهِ اللَّيْلُ رَأى كَوْكَباً قالَ هذا رَبِّي فَلَمَّا أَفَلَ قالَ لا أُحِبُّ الْآفِلينَ» (انعام، آیه 76 و 77)
«فَلَمَّا جَنَّ عَلَيْهِ اللَّيْلُ» یک حرف خوبی آقای خمینی به آقای خوئی می‌زد. شب‌های جمعه آقای خمینی به مقبره مرحوم سید ابوالهادی می‌رفتند، آقای خوئی و دیگران از مراجع جمع میشدند. یک شب ایشان فرمودند که من به یکی از اعلام گفتم در فلان مسئله به حدیث مراجعه کنید. اینکه شما میفرمایید نیست. ایشان مراجعه نکرد. من مراجعه کردم دیدم نخیر، آنکه من میگویم هست. پس از حفظ نباید گفت، هر چیز را انسان نباید حفظ بشود. این را برای تنبیه خودم عرض میکنم. «فَلَمَّا جَنَّ عَلَيْهِ اللَّيْلُ رَأى كَوْكَباً قالَ هذا رَبِّي فَلَمَّا أَفَلَ قالَ لا أُحِبُّ الْآفِلينَ» چند نکته و خصوصیت است، در تفسیر هم فقط اشاره است، تفصیل هم نیست. یک نکته اینکه در اینجا به افول استناد میکند. افول کاری به زمان ندارد، کاری به ترکّب ندارد. افول چیست؟ افول تغیّر است. ما زمان داریم، ترکّب داریم. زمان و ترکّب و تغیّر و دیگر چه؟ چهارتا، زمان، حرکت، ترکّب، تغیّر، از این چهارتا تغیّر را فهمیدیم، چرا؟ به چند جهت، نمیخواهیم بسازیم، فکر میکنیم و میفهمیم. اگر ساختگی است قابل قبول نیست و تفسیر به رأی است. و چون این ملکوت حق است دیگر.
– [سؤال]
– قبلاً عرض کردیم. این را قبلاً عرض کردم، شما به نوار قبلی مراجعه بفرمایید. «فَلَمَّا جَنَّ عَلَيْهِ اللَّيْلُ رَأى كَوْكَباً قالَ هذا رَبِّي فَلَمَّا أَفَلَ قالَ لا أُحِبُّ الْآفِلينَ» نفرمود «لا أحب المتحرکین» حرکت نیست. نفرمود «لا أحب الزمنیین» زمان هم علامت است. نفرمود «لا أحب المرکبین» این را هم نفرمود. چرا؟ برای اینکه دقت در زمان، دقت در ترکب و دقت در حرکت با آن دقتهای علمی و عقلی که ما داریم و در علوم تجربی، این عمومی و جهانی نیست و شرع باید عمومی و جهانی باشد. اما یک مطلب و آن مطلب این است که آیا میشود این شرع که عمومی و جهانی است، یک مطلبی را برای عوام گفت و خواص محروم باشند؟ نمیشود، برای همه باید گفت، ولذا قرآن شریف به انواع مختلف احتجاج میکند. بعضی از انواع عمومی است، بعضی از انواع خصوصی است. هر کس دارای هر مقدار از عقل و علم و تفکر و تدبر هست، دریافت میکند. ولی بعضی از جهات که جهات عامی نیست.
جواب: این جهت عامی را که تغیّر است «فَلَمَّا أَفَلَ» این تغیّر است. این جهت عامی را که تغیّر است ابراهیم استدلال میکند، این تغیّر حرکت را دارد. پس زمان را دارد. ترکّب را دارد. متفکران و عالمان باید فکر کنند و روی فکر به دست میآورند. اما آنکه همگان میتوانند بفهمند چه؟ «فَلَمَّا أَفَلَ» این طلوع کرد، بود، بعد غروب کرد. غروب کردن چیست؟ تغیّر است. نمیگوییم تغیّر ذاتی است. ما دو تغیّر داریم: یک تغیّر ذاتی است؛ ذات نابود بشود، ذات تبدیل بشود. ما سه تغیّر داریم. دو تغیّر ذاتی است: 1- ذات نابود گردد، افول ذات. 2- ذات تبدیل به ذات دیگر گردد. افول وصفی، 3- افول نه ذاتی و نه وصفی است، بلکه از چشمها پنهان گردد. جای دیگر هم همان است. جای دیگر هم این ستاره همان است. اما پنهان شده، یعنی قدرتی فوق قدرت این هست. اگر این رب است، چرا قدرتی فوق قدرت این ستاره هست که او را پنهان میکند؟ بعد آشکار میگردد. بعد باز او را پنهان میکند، پس این قدرت غالبه نیست، قدرت مغلوبه است. این حرکتی که دارد حرکت مغلوبه است. این تغیری که دارد تغیّر مغلوبه است.
اینجا استناد میکند به تغیّر، از تغیّر، موجود متغیّر، تغیّرش بدون حرکت است؟ نمیشود. تغیّر حرکت است. چون اگر تغیّر کرد، اگر در جای خود تغیّر کرد، حرکت درجا است. اگر از جایی به جایی منتقل شد، حرکتِ مسافتی است. پس بالاخره تغیّر حرکت دارد. دوم، این زمان دارد، مگر زمان از چه درست میشود؟ زمان از تغیّر است. زمان از حرکت است. موجود ثابت بدون تغیّر که زمان ندارد و لذا خدا زمان ندارد، خدا عمر ندارد. خدا نه در زمان است. بلکه قبل از زمان است و با زمان است و بعد از زمان است، اما مشمول زمان نیست. خدا عمر ندارد.
بنابراین، زمان هم دنباله تغیّر است. همچنین ترکب، موجودی که تغیّر می‌یابد باید مرکب باشد. اگر مرکب نباشد، یعنی مجرد باشد که مجرد لامحدود است. در مجرد و لامحدود، ترکب یعنی چه؟ مرکب محدود است، لامحدود قابل ترکب نیست. موجود لامحدود مطلق به تمام معنی الکلمه ترکب یعنی چه؟ ترکب در موجودی است که بالاخره میرسد به آنجایی که از جزئین است، یا از دو جزء فیزیکی و یا دو جزء شیمیایی، هندسی ترکب یافته است. پس علم میتواند تمام این سه جریان دیگر را و سه علامت دیگر را که دلیل است بر سلب و ایجاب ملکوت، از تغیّر به دست بیاورد. پس ابراهیم حجت الهیه را در رؤیت ملکوت در نقطه درخشان قلهای بیان کرده است که همگانی است و بعداً دیگران، اختصاصیون، تجربیون، فیزیکی‌ها، هندسیها و… اینها میتوانند با تدبر و دقت جهات دیگر را دربیاورند. اگر چنانچه موجودی متغیّر است، پس این موجود حرکت دارد، پس زمان دارد، پس ترکب دارد. این مرحله اولی است.
سؤال: چرا ابراهیم خلیل‌الرحمن در این حجت ربانیه به طلوع استدلال نکرد؟ به افول استدلال کرد؟ آیا طلوع بیشتر بر حاجت و حدوث دلیل است یا افول؟ جواب: هر دو دلیلاند، ولی افول دلیل بالاتری است. چرا؟ برای اینکه ممکن است موجودی طلوع بکند، اما همینطور بماند و بماند و بماند. حقاً درست نیست، ولی در نظر مردم چه؟ در نظر مردم اگر موجودی طلوع کرد، ممکن است برای آن جهاتی ذکر کنند. طلوع کرده است، از خود خویشتن را ایجاد کرده است. البته دروغ است، ولی در ذهن مردم است. وقتی که موجودی وجود پیدا کرد، این موجود به حدوث نزدیکتر است یا نه؟ وقتی وجود پیدا کرد و طلوع کرد، بعد غروب کرد. این غروب دلیل بر زوال است، زوال ادل است بر حدوث یا طلوع؟ هر دو دلیل بر حدوثاند. طلوع نبوده است و آمده است، پنهان بوده است و پیدا شده است. نبوده است و آمده، پنهان بوده است و پیدا شده، دلیل است بر حدوث، ولی برای همه نه، اما موجودی که پیدا است، چه نبوده است و آمده، چه پنهان بوده است و پیدا شده، چه از آغاز هم بوده است، اگر این موجود در هر یک از سه بُعد پنهان شد و افول کرد. این دلیل دم دست بر حدوث است.
پس ابراهیم اولاً از این ادله اربعه حدوث، دلیل همگانی را که همه مکلفان میفهمند و میتوانند بفهمند و بقیه ادله سه‌گانه از آن دلیل درمیآید، بیان فرمود. ثانیاً، در طلوع و افول هم طلوع را نفرمود، بلکه افول را فرمود؛ چون افول یعنی فنا. سؤال: افول یعنی فنای محض، مگر این ستاره در نظر ابراهیم و ستارهپرستان فنای محض شد؟ نه، پس این چه دلیل است بر حدوث؟ میگوییم: ما اطلاع نداریم که ذات این موجود در آغاز حادث است و حالا که هست، فرض کنید اطلاع نداریم که ذات این موجود منعدم میشود. ولکن، از عوارضی که بر او عارض میگردد میفهمیم. آیا غروب کردن از عوارض ازلیه سرمدی است؟ ازلیه ابدی است؟ یا غروب کردن از عوارض حادث است؟ سوم نداریم. بین حادث و ازلی ذاتاً و صفاتاً و افعالاً فرق است. در بُعد علمی داریم بحث میکنیم، ولی در بعد عمومی هم همینطور است. در بُعد علمی اینطور که بین نابود شدن ذات یا نابود شدن صفات یا نابود شدن حالات، در یک جهت فرق است، اما در جوهر فرق نیست. موجودی که نمیدانیم ذاتش از بین میرود یا نه، حادث است یا نه؟ صفاتش از بین میرود یا نه، حادث است یا نه؟ عوارضش از بین میرود یا نه، حالاتش از بین میرود یا نه، اگر یکی از اینها از بین رفت، این سرایت بر دیگری میکند.
«فَلَمَّا أَفَلَ» وقتی این نجم آفل شد، غروب کرد، یعنی چه؟ غروب کرد، نه اینکه نابود شد. نه آنکه نورش به کلی از بین رفت. بلکه مستور شد. مستور شدن تغیّر یافتن است. تغیّر یافتن با مغلوبیت است. اگر این غالب بود بر هر چیز، چرا تغیّر به مستور بودن برایش حاصل می‌شد؟ بنابراین این تغیّر یافتن دلیل است بر حدوث ذات و صفات، زیرا اگر ذات، ذات ازلی باشد، تغیّرپذیر نیست. چون تغیّر از صفاتِ حادث است. ثبات از صفات ازلی است و تغیر -که تفصیلش را در حوار بحث کردیم- از صفات حادث است. همانطور که ذات ازلی و حادث با هم تباین دارند، افعال و صفات هم با هم تباین دارند. ما از دیدن اینکه این غایب میشود و پیدا میشود، میفهمیم که در اصل هم غایب بوده است و در اصل هم نابود خواهد شد. بنابراین ما در اینجا هر چه فکر کنیم در این حجت ابراهیمی، میفهمیم که بهترین دلیل و روشنترین و عمومی‌ترین و پیداترین دلیل را بیان کرده است که در ضمن و در پرتوی آن سایر ادله موجود است.
«فَلَمَّا جَنَّ عَلَيْهِ اللَّيْلُ رَأى كَوْكَباً قالَ هذا رَبِّي» به آن بیان که عرض کردیم چهار احتمال بود. «هذا رَبِّي» یعنی میگوید که این رب من است به حساب مجارات، سؤال نیست. نه استفهام است و نه استنکار است. اگر هم استنکار است، ضمنی است. آنچه اصالت دارد «هذا رَبِّي» است. چون اگر کسی با کسی بخواهد بحث کند، یا چیزی را که هر دو طرف قبول دارند باید محور قرار بدهد، یا اگر هیچ چیزی را طرفین قبول ندارند. آنچه آن طرف مخاصم قبول ندارد، بگیرید و آن را بزنید و نابود کنید. اول از دستش بگیرید، بعد نابود کنید. در اینجا به سماویها توجه کرده است.
این نکته را هم عرض کنم. سؤال: چرا ابراهیم در اینجا به این اصنام سماوی توجه میکند و آنها را دارد خراب میکند؟ با ارضی کاری ندارد. میگوییم: با اصنام ارضی کاری کرد، با اصنام سماوی هم کاری کرد. ولکن، اگر اصنام ارضی را از بین برد و الوهیت آنها را ساقط کرد، این صددرصد ثابت نمیکند که هیچ الوهیتی غیر الله نیست. الوهیت أرضی را از بین برد. آیا الوهیت سماوی مهمتر است یا أرضی؟ چون الوهیتی که برای اصنام سماوی و ارضی قائل بودند، به عنوان چه بود؟ به عنوان خلیفه و نائب و ممثل و نمونه بود. نه اینکه اینها میگفتند این بتهای زمینی یا خورشید و ماه و ستارههای آسمانی اینها خدا و خالق هستند، نه، گفتند اینها ممثلاند، نما هستند.
«ما نَعْبُدُهُمْ إِلاَّ لِيُقَرِّبُونا إِلَى اللَّهِ زُلْفى» (زمر، آیه 3) منتها سه مرحله است: 1- الله، 2- موجودات سماوی که اشرف‌اند از موجوادت أرضی، آنها نماینده الله هستند، 3- موجودات أرضی که نماینده آلهه آسمانی هستند که در اینجا دو بعدیاند. اینجا ابراهیم هر دو را شکست، منتها وقتی که الوهیت ستاره و ماه و خورشید را از دور نابود کرد. از دور الوهیت این آلهه سماوی را نابود کرد، به دو اولویت آلهه ارضی از بین میروند. اولویت اول این است که اینها نزدیکاند، او از دور بالاترها را از بین برده است. از دور دشمن را زده است، از نزدیک نمیتواند ضعیفتر را بزند؟ وقتی که از دور آلهه سماوی را با حجت و برهان از بین برد و الوهیت آنها را نابود کرد و رد کرد، از نزدیک بهتر میشود. دوم، وقتی که آلهه سماویه أقرباند «اله الأرض و السماء» را از بین برد. پس آلهه أرضیه که ابعدند، غیر اولی است. پس چونکه صد آمد نود هم پیش ماست. با از بین بردن الوهیت آلهه سماوی که نزدیکترند و دورترند و با احتجاج دارد از بین میبرد، آلهه أرضی زودتر از بین میروند. ولکن راجع به از بین بردن آلهه أرضی هم آن کاری را کرد که همه بتها را شکست و آن جریانی که همهتان اطلاع دارید.
«فَلَمَّا جَنَّ عَلَيْهِ اللَّيْلُ رَأى كَوْكَباً قالَ هذا رَبِّي فَلَمَّا أَفَلَ قالَ لا أُحِبُّ الْآفِلينَ» (انعام، آیه 76) نه یکی، همه آفلها، آیا تمام موجودات عالم غروب دارند؟ بله، غروب با مرگ، غروب با چهرهشان پوشیده شدن، غروب با تغیّر. آیا ثبات دارند؟ نه، موجودات جهانی، چه آسمانی و چه زمینی، چه دیدنی و چه نادیدنی، اینها طلوع و غروب دارند؟ افول دارند؟ بعد از افول به پیوستش حرکت دارند؟ زمان دارند و ترکب دارند؟ بله، «لا أُحِبُّ الْآفِلينَ» توجه به دلیل فطرت است. فطرت انسان چنانکه قبلاً مفصل بحث کردیم، این یک موجود کامل ثابت لامحدودی را میخواهد. اینجا هم به لامحدودیت تمسک نکرده است. نگفته این ستاره محدود است. نه، ممکن است یکی بگوید ستاره محدود است، ولی نور است. میگوید همین نور حالا یا محدود یا لامحدود، چه محدود باشد چه لامحدود، وقتی که افول کرد، همین افولش دلیل است بر اینکه حادث است. تتمه مطلب بعداً إن‌شاءالله.
«اللَّهُمَّ اشْرَحْ صُدُورَنَا بِنُورِ الْعِلْمِ و الْإِیمَانِ وَ مَعَارِفِ الْقُرْآنِ الْعَظِیمِ وَ وَفِّقْنَا لِمَا تُحِبُّهُ وَ تَرْضَاهُ وَ جَنِّبْنَا عَمَّا لَا تُحِبُّهُ وَ لَا تَرْضَاهُ».
«وَ السَّلَامُ عَلَیْکُمْ».
– جنبه افول که فرمودید بیشتر می‌رساند، یک جنبه دیگر هم […] آفل نمیتواند خدا باشد، منهای اینکه حدوث را می‌رساند، خود آفل از این جهت که آفل است.
– این هم جهت بعدی است که من نگفتهام، که اگر آفل باشد، پس مخلوقات کجا میروند؟ چون خدای تدبیر است دیگر. ممکن است یکی جواب بدهد که این خودش که ذاتاً افول نکرده است، آن پشتها است ما نمیبینیم، از آن پشت دارد تدبیر میکند. این جواب را ممکن است کسی بدهد، ولکن راجع به اصل این مطلب که خود این تغیّری که میکند، خود این تغیّر دلیل بر حدوث است.
– یک چیزی هم هست که مسئله افول، مثلاً آفتاب یا ماه، از نظر ظاهر آفتاب افول میکند، در حالی که خود زمین حرکت میکند.
– بله، ولکن ما افول عرضی را گفتیم. افول عرضی دلیل بر حدوث ذاتی است، به چه حساب؟ به حساب تلازم؛ یعنی بین ازلی و حادث فرق است. صفات و افعال و احوال فرق میکند. از خصوصیات حادث این است که صفات ازلی نمیتواند داشته باشد و به عکس، آیا افول از صفات ازلی است یا حادث؟
– منظورم این است که یعنی این از نظر ظاهر افول را به آفتاب نسبت داده است.
– بله، ولی همین ظاهر دلیل بر باطن است، همین افول ظاهری دلیل بر افول ذاتی است.
– یعنی همین افولی که در رؤیت حضرت ابراهیم مطرح است، واقعاً و در واقع منسوب به خود آفتاب نیست.
– میفهمم، نباشد، ولی بالاخره افول است. یعنی یک حالت تغیّر عارضی است.
تغیّر عارضی بصری، از نظر مکانی که حجابی حاصل بشود و نمیگذارد ببینند، خود این
دلیل بر حدوث ذاتی است، اماره حدوث ذاتی است.
