جریان کشته شدن فرد قبطی توسط موسی (ع)
«بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحيمِ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ وَ صَلَّی اللَّهُ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ عَلَی آلِهِ الطَّاهِرِینَ».
اگر ما بدون پردههایی که بر افکار ما از برون یا درون عارض شده است، با دیده حقیقتنگر به کتاب حقیقت مطلقه که قرآن شریف است، درست از مجرای صحیح بنگریم، تمامی معضلات و مشکلات و ایرادات حل میشود.
تو به تاریکی علی را دیدهای زین سبب غیری بر او بگزیدهای
این مثال است. کسانی که علی ربانی را نشناختهاند، ابوبکر و عمر و عثمان جسمانی را بر او مقدم می‌دارند. اما اگر به روشنی و با روشنی علی را ببینند، هرگز کسی را بر او مقدم نمیدارند. اعتراضاتی که علمای انجیل احیاناً بر شریعت قرآن دارند، این اعتراضات روی همین حساب است که توجه به آنچه در قرآن شریف است نکردهاند. و نه تنها آنها، بلکه ما مسلمانان نامسلمان نیز چون از معارف قرآن حتی از دلالات سطحی و لفظی قرآن دور هستیم، اگر هم دیگران اعتراضاتی به قرآن کنند، ما دست و پای خود را گم میکنیم و یک اعتراض را با چند توجیه غلط تبدیل به چند اعتراض میکنیم.
راجع به جریان کشتن قبطی، نص تورات بر خلاف نص قرآن است. نص تورات اعتراض را تا اندازهای بر این قتل وارد میکند. چنانکه در سفر خروج فصل 3 آیه 11 تا 15 اینطور است: «و حدث في تلك الأيام لما كبر موسى أن خرج إلى إخوته لينظر في أثقالهم» (عقائدنا، ص 384) «اثقال» در اینجا گرفتاری‌های اسرائیلیهاست که زیر بند و اسارت قبطی‌ها و فرعونیها بودند. «فرأى رجلاً مصرياً يضرب رجلًا عبرانياً» قرآن دارد: «يَقْتَتِلانِ» اینجا دارد «یضرب» این یک فرق. «فرأى رجلاً مصرياً يضرب رجلًا عبرانياً من إخوته، فالتفت إلى هنا و هناك و رأى أن ليس أحدٌ فقتل المصري و طمره في الرمل» اینجا قاعده قتل نبود. پس مخالفت اول جمله اولی است که «فرأی رجلاً مصریاً یضرب رجلاً عبرانیاً» «یضرب» قرآن میگوید: «يَقْتَتِلانِ» دوم که در اینجا ندارد: «فَاسْتَغاثَهُ الَّذي مِنْ شيعَتِهِ عَلَى الَّذي مِنْ عَدُوِّهِ» (قصص، آیه 15) اینجا ندارد. آنچه دارد بر خلاف قرآن است. آنچه ندارد باز بر خلاف درمیآید.
مرحله سوم، «فقتل المصري» قرآن میگوید: «فَوَكَزَهُ مُوسى فَقَضى عَلَيْهِ قالَ هذا مِنْ عَمَلِ الشَّيْطانِ» (قصص، آیه 15) اینجا میگوید: «و رأى أن ليس أحدٌ فقتل المصري و طمره في الرمل» زیر ریگها و شنها او را پنهان کرد. «فسمع فرعون هذا فطلب بقتل موسى فهرب موسى من وجه فرعون و سكن في أرض مديان» که در قرآن شریف «مَدیَن» است. «و جلس عند البئر» ما در اینجا نوشتیم. «فعجبٌ من الجمعية الرسولية أن كيف غفلوا عن صورة القصة في التوراة فأخذوا يتحاملون على القرآن، رغم أن التوراة تنصُّ أن موسى قتل القبطي، الظاهر في عمده، و في القرآن أنه وكزه: دفعه، الظاهر في غير العمد، و أعجب من ذلك أن التوراة تذكر بعد القصة: «و حدث…»» به این ما کاری نداریم. ما روی آیات مقدسات قرآن باز تفکر میکنیم. اینجا نمیخواهم تعداد دلیل را بالا ببریم، مقدمتاً عرض میکنم پیرو آنچه که دیروز آنچه را عرض کردیم. اولاً و ثانیاً و ثالثاً جریان کشتن قبطی به دست موسی (ع) گناه نبوده است و حتی اگر گناه بوده است به هفت الی هشت دلیل قرآنی قبل از رسالت بوده است. به صریح آیاتی از قرآن شریف قبل از رسالت بوده است. در گناه نبودنش مقداری صحبت کردیم. تتمهاش را عرض میکنیم تا برسیم به اینکه قبل از رسالت بوده است. ملاحظه بفرمایید.
سوره مبارکه قصص: «قالَ هذا مِنْ عَمَلِ الشَّيْطانِ إِنَّهُ عَدُوٌّ مُضِلٌّ مُبينٌ» (قصص، آیه 15) «هذا» یعنی عمل قبطی، این عمل قبطی، عمل شیطان است. عمل شیطان هم یک پیامدهای بدی داشت که در اختیار و اراده موسی (ع) نبود. این مقاتله قبطی با اسرائیلی عمل شیطان است که شخص مشرک نه تنها موحد گشت، بلکه با موحد مقاتله کرد. این مقاتله «مِنْ عَمَلِ الشَّيْطانِ» است. کما اینکه قبطی «مِنْ عَمَلِ الشَّيْطان» است. اما عمل موسی عمل شیطان نبود، بلکه به عللی که قبلاً عرض کردیم این «وَکَزَهُ مُوسی» یک کار واجبی در چندین بُعد بود. بعد «قالَ رَبِّ إِنِّي ظَلَمْتُ نَفْسي» (قصص، آیه 16) رسول است یا رسول نیست. به آن جهت فعلاً کاری نداریم. مرحله بعدی که صحبت میکنیم. «قالَ رَبِّ إِنِّي ظَلَمْتُ نَفْسي» اینجا «ظلمت غیری» نیست. بلکه «ظَلَمْتُ نَفْسي» است. موسی که آگاه است به اینکه در دعوت فرعون آینده درخشانی دارد. یا این آینده درخشان در دعوت فرعون به حساب ایمان و توحید اصلی موسی (ع) است که به‌عنوان یک مؤمن -نه رسول- گروه موحد بنی‌اسرائیل را از دست فرعون و فرعونیان نجات بدهد، این آینده را برای خودش میبیند. زمانی که در قصر فرعون بود، نمیشد این کار را بکند. مادامی که کودک بود و جوان شد و بزرگ شد. حالا که بیرون آمده است، به دعوت و مبارزه شروع میکند. اولین نقطه درخشان مبارزه موسی (ع) در نجات دادن اسرائیلیان از قبطیان مشرک این است که «دَخَلَ الْمَدينَةَ عَلى حينِ غَفْلَةٍ مِنْ أَهْلِها فَوَجَدَ فيها رَجُلَيْنِ يَقْتَتِلانِ» (قصص. آیه 15) دو نفر میآیند و اقتتال میکنند. این اولین نقطه درخشان. موسی (ع) چه رسول باشد چه نه، چه نباشد. بداند رسول خواهد شد یا نه، در هر چهار صورت، رسول باشد یا نه، بداند رسول خواهد شد یا نه، اگر رسول نیست. در هر یک از این صوری که عرض کردیم و یا صور دیگر، حالت موسی حالت دعوت الی الله است. شما حجت الاسلام، شما ثقة الاسلام، اگر مادامی که نمیتوانستید دعوت الی الله کنید، نمیکردید. موسی در قصر فرعون نمیشد. حالا که آزاد شدید، حالا که جمهوری اسلامی شده است، حالا که در فلان ده و فلان شهر میروید و میخواهید دعوت الی الله کنید. اگر در این دعوت الی الله یک کاری از شما بدون قصد سر بزند که دعوت شما را خنثی کند و از استمرار دعوت شما جلوگیری کند. آمدید یک اصلاحی بکنید. دو نفر دارند با هم جنگ میکنند، با هم زد و خرد میکنند و حتی یک نفر مشرک، یک نفر مسلم، دست شما محکم خورد به آن شخص مشرک و کشته شد. پس جوّ شهر، جو ضد شما شد. چرا؟ چون حکومت، حاکم و فرماندهی در این شهر متعلق به فرعون است. یک جایی رفتید که متعلق به فرعون است. خارج از ایران است. هر جا هست، چون حکومت برای فرعون است و شما رفتهاید آنجا، به‌عنوان یک مؤمن میخواهید دعوت الی الله کنید. در دعوت الی الله تمام ملایمتها، تمام لسانهای خیلی نرم، تمام دقتها و احتیاطات باید بشود تا راه باز بشود.
این موسای اسرائیلی که در خانه فرعون بزرگ شده و میخواهد بر خلاف دعوت فرعونی دعوت کند، باید تمام موانع برطرف شود و یک ایجابیت در کار باشد. اما در قدم آغازین در اولین قدم دعوت موسی (ع) دستش خورد و این شخص قبطی را کشت. و این کار او را تأخیر انداخت. چه بداند رسول است، چه نداند رسول است. اما میداند باید این دعوت الهی را ادامه بدهد و هر کس میداند، نه فقط موسی، هر کس میداند. یک کاری در شهری که حاکمیت فرعون در آنجاست کرد. این کار موجب شد که نتواند به دعوت خودش استمرار بدهد. یک نفر را در اینجا کشته است. حالا در اینجا، «رَبِّ إِنِّي ظَلَمْتُ نَفْسي».
ما در قرآن شریف حتی از نظر لغت هم مراجعه میکنیم تا چه رسد از نظرات دیگر، اینکه دیروز عرض کردم ظلم به معنی انتقاص است. من فقط استناد به لغت نمیکنم. در قرآن شریف سوره کهف: «كِلْتَا الْجَنَّتَيْنِ آتَتْ أُكُلَها وَ لَمْ تَظْلِمْ مِنْهُ شَيْئاً» (کهف، آیه 33) این دو جنت، این دو باغی که مال آن شخص غیر موحد بود. اُکُلش را و ثمرات خود را کاملاً داد. «وَ لَمْ تَظْلِمْ مِنْهُ شَيْئاً» ضمیر «منه» به «اُکُل» برمیگردد. خوردنیها و ثمراتی که این دو باغ باید بدهد، هیچ کم نکرد. «لَمْ تَظْلِمْ» یعنی چه؟ یعنی کم نکرد. و الا باغ که ظلم نمیکند، باغ که عدل نمیکند. در این روییدنش و در گل دادن و میوه دادنش آن ثمری که باید بدهد «لَمْ تَظْلِمْ مِنْهُ شَيْئاً» آن مقداری که باید و شاید صددرصد میوه داد «لَمْ تَظْلِمْ» «ظلم» چه میشود؟ یعنی نخیر، کم شد. از میوهاش کم شد. اگر از میوهاش کم شود، باز ظلم کرده است؟ یعنی تعدی کرده است؟ یعنی مکلف است و گناه کرده است؟ نه، اصل کم شدن است و اصل کم شدن دارای دو بُعد است: یک کم کردن است که با عناد و تعدی است و حرام است. یک کم کردنی است که با عناد و تعدی نیست، بدون قصد و بدون نظر کم شد. مورد موسی دومی است. چرا؟
برای اینکه موسی (ع) «وَکَزَهُ»، «قَتَلَهُ» که نیست. حتی اگر «قَتَلَهُ» هم بود اشکال نداشت. از نظر شرعی، مشرک بودن این شخص قبطی و مهاجم بودن و حربی بودن قبطی و قبطیان موجب است که اگر موسی و موسی‌ها بتوانند آنها را اعدام کنند. برای اینکه اینها کافر حربی هستند. مگر نه این است که در شریعت مقدسه ربانیه کافر حربی را که هر جا دستش برسد، فتنه میکند، فساد میکند، جان و مال و عقیده را از بین میبرد، قبل از اینکه کاری بکند «الْفِتْنَةُ أَكْبَرُ مِنَ الْقَتْلِ» (بقره، آیه 217) او را میشود کشت. موسی او را نکشت، آنجا نمیشد. چون میخواهد دعوت کند.
دوم: فرض کنید مستحق قتل نیست. اما مقاتله با اسرائیلی که میکند -مقاتله نه مضاربه- در این مقاتله حتماً باید موسای موحد در اینجا میانجیگری کند و اگر قبطی مقاتله میکند و میخواهد اسرائیلی موحد را بکشد، موسی دست بزند و او را دور کند. ثالث، ثالث اینکه «فَاسْتَغاثَهُ الَّذي مِنْ شيعَتِهِ» آن کسی که از پیروان توحیدی و ایمانی موسی بود، از او کمک خواست. بُعد سوم، بُعد سوم وجوب «وَکز»، این است. این «وَکز» واجب بود. در بُعد اول خبری نبود. در بُعد دوم استنصار نبود. در بُعد سوم استنصار هست. این «وَکز» واجب است. نمیگوییم قتل واجب است. «فَوَکَزَهُ» ولکن، «فَقَضى عَلَيْهِ» این زدن قوی موسی (ع) که وظیفه سه بُعدی موسی از نظر ایمانی بود، نه از نظر رسولی، از نظر ایمانی بود. این تصادف کرد که آن طرف کشته شد. آیا کشته شدن آن طرف مقصود بود؟ نه. اگر این کشته شدن هم مقصود بود، گناه نبود. ولکن این کشته شدن مقصود نبود. اما این کشته شدن که مقصود نبود، در استمرار دعوت موسی (ع) انتقاص کرد که دیگر نمیتواند در اینجا بماند. نمیتواند در این شهر فرعونی بماند. در این شهر فرعونی با تمام خطرات، با تمام موانع، با تمام پیامدها، موسی (ع) تمام دقتها و احتیاطات را باید بکند، اینجا هم کرد. اما «َوَكَزَهُ مُوسى فَقَضى عَلَيْهِ» در اینجا چه کار کند؟ در اینجا موسای رسول یا غیر رسول، یک کاری شده است بدون اختیار او، که این کار که شده است. باید خداوند کمک کند.
یک پرانتز: اگر چناچه قتل قبطی عمداً حرام بود، قصاص داشت یا نه؟ چرا؟ اینجا قوم الظالمین دارد، در قرآن شریف دارد کسانی که موسی را دنبال میکنند قوم ظالمیناند. اگر قتل قبطی سهواً خونبها داشت، آیا دنبال کردن موسی برای گرفتن خونبها جایز بود؟ بله، اینها میگویند: «مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمينَ» قرآن میفرماید که اینها از قوم ظالمین هستند. «نَجَوْتَ مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمينَ» (قصص، آیه 25) پس این کشته شدن قبطی، نه اینکه قصاص دم داشت و نه خونبها داشت و نه حتی یک کلمه زننده داشت. در هر سه بُعد و ابعاد دیگر، خداوند تصریح میکند که از قوم ظالمین نجات پیدا کردی. آیا کسانی که صاحب دم و ولیّ دم هستند، اگر که قصاص جان بخواهند ظالماند؟ بعداً، اگر خونبها بخواهند ظالماند؟ بعداً، اگر نه قصاص بخواهند و نه خونبها بخواهند، اگر یک تویی بگویند، یک جملهای بگویند، یک سیلی بزنند، یک کار مختصری بکنند. ظالماند؟ نه، اینجا دارد که اینها ظالم بودند که به دنبال موسی (ع) بودند. چه بُعد اول، چه بُعد دوم، چه بُعد سوم.
در اینجا «رَبِّ إِنِّي ظَلَمْتُ نَفْسي» «نفسی کموسی، الداعی الی الله» موسایی که میخواهد دعوت الی الله کند و این دعوت آغازین است بعد از آنکه از دربار فرعون بیرون آمده است و نفس تازه میکند. اینجا یک کاری شد که مقصود موسی هم نبود. اگر هم میخواست او را بکشد جایز بود، در بُعد اول، در بُعد دوم، در بُعد سوم، اما در بُعد اینکه میخواهد استمرار به این دعوت بدهد نه، ولکن این نه بدون قصد او انجام شد که «فقتله» «قضی علیه» «فَقَضى عَلَيْهِ قالَ هذا مِنْ عَمَلِ الشَّيْطانِ» این مِن عمل الشیطان است. کار قبطی عمل شیطان است. کار قبطی عمل شیطان است که یک نتیجه بدی را بدون قصد موسی (ع) به دنبال داشت که موسی نتواند دعوت خود را استمرار بدهد، چه دعوت ایمانی، اگر رسولی است و چه دعوت رسولی یا رسالی، اگر رسول اصل است یا رسول تَبَع است.
– [سؤال]
– دیروز نبودید. تقصیر من است. تمام مطالب را دیروز عرض کردم. نوار را گوش بدهید. «قالَ رَبِّ إِنِّي فَاغْفِرْ لي»، «فَاغْفِرْ لي» یعنی چه؟ مگر غفران، فقط بخشایش گناه است؟ نه، غفران از غفر است. غفر از مِغفر است. مغفر کلاهخود است. کلاهخود دو کاره است: یک کار این است که به سر انسان زخم خورده است. کلاهخود میگذارد که زخم دیگر نخورد، این زخم التیام پیدا کند. گناه اینطور است. اگر کسی گناه کرده است. «رَبِّ اغْفِرْ لي» (اعراف، آیه 151) خداوندا بر این گناه پوشش بنه که این گناه «کأن لم یکن» حساب شود و این را ببخش.
این یک غفر است. غفرِ رفع است و یک غفر دفع است، یعنی «رَبِّ اغْفِرْ لي» کلاهخود میگذارد که چیزی به سرش نخورد. این دفع است. نه اینکه سرش زخم است. سر زخم نیست. سالم، خیلی خوب، اما کلاهخود میگذارد که در جنگ و در معارضه اگر چیزی به سر او آمد به کلاهخود بخورد، به سر نخورد. این غفر دفع است. انبیاء استغفار دوم را داشتهاند. استغفار «لِيَغْفِرَ لَكَ اللَّهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِكَ وَ ما تَأَخَّرَ» (فتح، آیه 2) گناه نبوده است. گذشته از آن، حتی اگر هم گناه باشد. «رَبِّ اغْفِرْ لي» خدایا گناهانی که به من هجوم میکند، خودت نگهبان باش با عصمت ربانی. چون گناهان اگر عصمت ربانی نباشد، عصمت بشری کافی نیست که این گناهان انسان را مبتلا نکند. کما اینکه راجع به یوسف (ع) «وَ لَقَدْ هَمَّتْ بِهِ وَ هَمَّ بِها» (یوسف، آیه 24) اما «لَوْ لا أَنْ رَأى» پس عصمت ربانیه لازم است که گناهان دفع شود، نه اینکه رفع شود. مخصوصاً در هنگامی که گناهان به انسان کاملاً هجوم میکند و عصمت بشری و قدرت بشری منهای عصمت ربانیه و آیات ربانیه کند است و نمیتواند جلوگیر آن گناه شود. حداقل این است که یوسف همّی بکند. اما «وَ هَمَّ بِها لَوْ لا أَنْ رَأى بُرْهانَ رَبِّهِ».
پس «اغْفِرْ لي» پس دو بعد دارد: 1- پوشش نهادن بر گناهی که هست. 2- جلوگیری از گناهی که نیامده است. 3- اینکه گناهی نیست، جلوگیری از گناه هم نیست. بلکه جلوگیری از «ظَلَمْتُ نَفْسي» است. «ظَلَمْتُ نَفْسي» چه بود؟ یعنی انتقاصی در استمرار دعوت ایجاد شد. دیگر موسی نمیتواند دعوت کند، تا آخر، نه ده سال. اینکه دیروز عرض کردم ده سال، به حساب دیگر بود. موسی در دعوت آغازین خودش که در شهر فرعونی مبتلای به چنین جریانی شد که اولاً «أَ لَمْ نُرَبِّكَ فينا وَليداًً» (شعراء، آیه 18) و بعداً «قَتَلْتَ نَفْساً». (قصص، آیه 19) این دو موضوع، موضوع اول و موضوع دوم که ضمیمه شده است. دیگر موسی، نه موسی، دیگر نمیتواند در بلاد فرعونی دعوت کند تا چه رسد برود سراغ فرعون و شروع کند دعوت کردن. این نمیشود. بنابراین «فَاغْفِرْ لي»، یعنی چه؟ خدایا یک پوششی بنه، پوششی بر این قتل بنه. اگر پوششی خداوند بر این قتل ننهد و فرعونیان نتوانند این قتل را نادیده بگیرند تا فرعون هست و موسی هست، موسی نمیتواند کاری بکند. «فَاغْفِرْ لي» این «غفر» چه بود؟ یعنی رفت مدین، ده سال ماند. بعد برگشت، در راه «آنَسَ مِنْ جانِبِ الطُّورِ ناراً» (قصص، آیه 29) وحی، وحی آغازین نازل شد و بعد و… «ثُمَّ جِئْتَ عَلى قَدَرٍ يا مُوسى» (طه، آیه 40) خداوند قدر و اندازهای را مقدر کرد که این اندازه حاصل شد. الآن برو و دعوت کن، الآن برو و عصا را بینداز مار شود، بعد اژدها شود. بعد دعوت کن. پس این غفر الهی حاصل شد.
بین الهلالین که اینجا لازم است. سؤال: اگر کسی، کسی را کشته است و مجرم است. در این حال آیا بخشش الهی کافی است؟ نه، اگر استغفار کند، بخشش الهی هست، اما حداقل خونبها هست. در یکی از سه بُعد حق است، بُعد اول این است که طرف قصاص کند و او را بکشند. بُعد دوم خونبها، ولو خونبهای کم، اگر مسلمی کافری را بکشد، مسلم را نمیکشند. اما خونبها باید بدهید. خونبهایش هم به اندازه خونبهای مسلم نیست، اما خونبها باید بدهد. اگر خونبها را ندهد و استغفار کند این کافی است؟ نخیر، اینجا دارد: «فَغَفَرَ لَهُ» هیچ چیز دیگری نیست. «رَبِّ اغْفِرْ لي» «رَبِّ إِنِّي ظَلَمْتُ نَفْسي فَاغْفِرْ لي» چیز دیگری نیست. این «فَاغْفِرْ لي» راجع به «ظَلَمتُ» است. راجع به نقصانی است که حاصل شده است، با اینکه جان طرف را گرفته و کشته است. این نقصانی که حاصل شده است بدون عمد او، حداقل قتل بدون عمد خونبها دارد. زیادش در مسلم و کمش در کافر.
– [سؤال]
– میدانم دیگر، اینکه مطلب را شما بردید بالاتر، ما داریم میگوییم گناه نیست. حالا ما میخواهیم آخرش را بگوییم. فرض کنید این کافر مستحق قتل نبوده، چه نبوده، چه نبوده، اما خطأً کشته شده است. در اینجا که خطأً کشته شده است، مگر کافر خونبها ندارد؟ اگر مستحق قتل نیست، اگر نیست. میگوییم هست. اگر کافر مستحق قتل نیست، خطأً او را کشتهاند، مگر خونبها ندارد؟ دارد. پس چرا اینجا «فَاغْفِرْ لي» فقط؟ مگر غفران الهی در جنبه ربوبی کافی است، اگر گناه باشد؟ اما اگر گناه باشد، غفران الهی بیاید، اما طرف خونبها طلب کند، ظالم است؟ قرآن میگوید ظالم است. اگر طرف چیزی بگوید ظالم است؟ قرآن میگوید ظالم است. کسانی که میخواهند موسی را دنبال بکنند و او را بگیرند و به او خبر دادند و خارج شد و به طرف مدین رفت، از این مطالب استفاده میکنیم که اصلاً این گناه نبوده است. حتی قتل خطا هم… قتل خطایی که خونبها دارد نبوده است. اصلاً خون این آدم بها نداشته است.
– غفری که به معنای دفع باشد، به معنای دوم، این رد میشود، چون استغفار به معنای دوم، به معنای دفع را انبیاء در همه حال داشتند، حتی رسولالله میفرماید در هر روز من هفتاد مرتبه استغفار میکنم. از اینکه اینجا بعد از «ظَلَمْتُ نَفْسي» گفته «فَاغْفِرْ لي» معلوم میشود این گناه…
– دفع تبعات در اینجا، تبعاتی که این کشتن خطئی قبطی دارد، این است که رسالت… رسالت نه، این است که دعوت موسی تأخیر میافتد و دعوت موسی تأخیر بیفتد، از برای دعوت کننده ضرر است. این غفر میخواهد؛ یعنی دفع میخواهد. بگویید غفر میخواهد. چه رفع، چه دفع گناه نیست. رفع میخواهد؛ یعنی چشم‌پوشی شود از آنچه بوده است. دفع میخواهد؛ جلوی آنچه در خارج خواهد بود بگیرد. هم دفع است، هم رفع است، یا رفع است یا دفع است، ولی گناه نیست. این در اینجا «ظَلَمْتُ نَفْسي فَاغْفِرْ لي فَغَفَرَ لَهُ».
«قالَ رَبِّ إِنِّي ظَلَمْتُ نَفْسي فَاغْفِرْ لي فَغَفَرَ لَهُ إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحيمُ * قالَ رَبِّ بِما أَنْعَمْتَ عَلَيَّ فَلَنْ أَكُونَ ظَهيراً لِلْمُجْرِمينَ» (قصص، آیات 16 و 17) إنعام چیست؟ إنعام دعوت است. إنعام «وکز» است. إنعام استغفار است. إنعام دعوت است. «فَلَنْ أَكُونَ ظَهيراً لِلْمُجْرِمينَ» قبلاً نبودم، بعداً هم نخواهم بود. «لن» استحاله است. یعنی الآن که این مجرم را من «وکز» کردم و کشتم، چون ظهیر او نبودم. اگر به این قبطی مشت نمیزدم، پشتیبان او بودم. مخصوصاً در جایی که «اسْتَنْصَرَهُ» این موحد اسرائیلی استنصار کرده است. در حال استنصار من به این مؤمن کمک نکنم و یقه قبطی را نگیرم و به او مشت نزنم. اینجا «ظَهيراً لِلْمُجْرِمينَ» است «و الساكت عن الحق شيطان أخرس» (الفرقان فى تفسیر القرآن بالقرآن، ج 16، ص 384) یک نفر مشرک، ملحد و… دارد یک نفر مؤمن را میکشد. مؤمن هم فریاد میکند واویلا و شما ساکت نشسته‌اید. شما «ظَهيراً لِلْمُجْرِمينَ» هستید. باید «ظهیراً للمؤمنین» باشید.
«فَلَنْ أَكُونَ ظَهِيراً لِلْمُجْرِمِينَ * فَأَصْبَحَ فِي الْمَدينَةِ خائِفاً يَتَرَقَّبُ فَإِذَا الَّذِي اسْتَنْصَرَهُ» اینجا را کاری نداریم. اولاً اگر چنانچه موسی (ع) در حال رسالت این کار را کرده بود، این حرام نبود، گناهی نبود. ثانیاً: ما ادله متعددهای داریم که موسی در حال رسالت این کار را نکرده است. در سراسر قرآن 120 مرتبه موسی (ع) ذکر شده است. یک جا پیدا کنید صراحتی یا اشارهای بر این داشته باشد که موسی در این حالی که «فَوَكَزَهُ مُوسى فَقَضى عَلَيْهِ» رسول بوده است. نداریم، به عکس داریم.
– [سؤال]
– دیروز گفتیم یادتان نیست. حالا عرض میکنم. «وَ لَمَّا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ اسْتَوى آتَيْناهُ حُكْماً وَ عِلْماً» (قصص، آیه 14) رسالت است؟ «وَ لَقَدْ آتَيْنا لُقْمانَ الْحِكْمَةَ أَنِ اشْكُرْ لِلَّهِ» (لقمان، آیه 12) رسالت است؟ مگر ایتاء حکمت و علم رسالت است؟
– [سؤال]
– چون «هُ» پیغمبر است. چون «هُ» در یحیی پیغمبر است. «وَ آتَيْناهُ الْحُكْمَ صَبِيًّا» (مریم، آیه 12) اینطور است. ولکن اگر «هُ» پیغمبر نیست. آیا خداوند به ما مزید علم و مزید حکمت عنایت میفرماید یا نه؟ «إِنَّ الَّذينَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَيْهِمُ الْمَلائِكَةُ أَلاَّ تَخافُوا وَ لا تَحْزَنُوا وَ أَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتي كُنْتُمْ تُوعَدُونَ * نَحْنُ أَوْلِياؤُكُمْ فِي الْحَياةِ الدُّنْيا» (فصلت، آیات 30 و 31) معنی کنید. این ملائکة الله که اولیای مستقیمین در ایمان هستند. «نَحْنُ أَوْلِياؤُكُمْ فِي الْحَياةِ الدُّنْيا وَ فِي الْآخِرَةِ وَ لَكُمْ فيها ما تَشْتَهي أَنْفُسُكُمْ وَ لَكُمْ فيها ما تَدَّعُونَ» در دنیا چه میکنند؟ در دنیا همان وعدههایی که خداوند داده است. «وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ يُعَلِّمُكُمُ اللَّهُ» (بقره، آیه 282) «آتیناه علماً» یا اینکه «وَ مَنْ يُؤْتَ الْحِكْمَةَ فَقَدْ أُوتِيَ خَيْراً كَثيراً» (بقره. آیه 269) مگر حکمت فقط حکمت نبوت است؟ مگر مادون نبوت حکمت‌هایی در کار نیست؟ مگر ایتاء‌ها و تأییدهای ربانی، در بُعد علم دادن و حکمت دادن و معرفت دادن در اختصاص درجه علیاست که درجه عصمت است؟ در قرآن شریف آیات مشهون از این مطلب است که مثلاً، «إِنْ تَتَّقُوا اللَّهَ يَجْعَلْ لَكُمْ فُرْقاناً» (انفال، آیه 29) یعنی چه؟
– [سؤال]
– حکم چیست؟ یک حکمِ رسالتی است، حکم امامتی است، حکم شرعمداری است. مگر شما که شرع‌مدار هستید، بدون حکم خدا، بدون حکم عام الهی شرع‌مدار هستید؟ کسی که مرجع تقلید است، خارج از حکم خدا فتوا میدهد و مرجع است؟ نه، منتها حکم دو نوع است: «آتیناه حکماً بصورةٍ خاصة» که دو بعدی است؛ «آتیناه حکماً بصورةٍ عامة». «آتیناه حکماً بصورةٍ عامة» یعنی منطبق است بر این آدم که میتواند دعوت الی الله کند؛ چون بر محور کتاب و سنت کار کرده است. گاه حکم الهی بصورةٍ خاصة است و این حکم الهی هم بصورةٍ خاصة، گاه بصورةٍ خاصةٍ رسولیة است. گاه بصورةٍ خاصةٍ ایمانیه است. است. «وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ يُعَلِّمُكُمُ اللَّهُ»، «إِنْ تَتَّقُوا اللَّهَ يَجْعَلْ لَكُمْ فُرْقاناً» اینها را گفتیم، ولی لازم نبود بگوییم. چرا؟ در خود این آیات قصه حضرت موسی (ع) ملاحظه بفرمایید.
– «هذا مِنْ شيعَتِهِ» شیعه به معنای پیرو است. اگر رسول نباشد، پیرو معنی ندارد.
– دیروز گفته شد. آن شیعه فارسی است که شما می‌گویید. در این چند سوره مبارکه که راجع به موسی (ع) و جریانات موسی است، چند مطلب داریم. من اینجا یادداشت کردم: «لم تکن له معجزة» مگر کسی که رسول میشود، باید با معجزه بیاید یا نه؟ موسی تا اینجا هرگز معجزهای نداشته است. در مدین هم رفت. ده سال معجزه نداشته است.
– عرض من این است که با نبوتی که داشته یا نبوئتی که داشته، بر اساس شریعت ابراهیمی بوده است.
– چه کسی گفت داشته است؟
– به دلیل همین آیات، اما اینکه شما میفرمایید…
– چه کسی گفت نبوئت داشته است؟
– بر اسا همین آیات.
– کدام آیات؟
– شما میخواهید نفی بکنید به وسیله اینکه بعداً معجزه داشته است.
– دو مرحله است. یکی «نبوءة الوحی» است، برای خودش، در آنجا بحث کردیم که عصمت لازم نیست. حالا لازم هم باشد. یکی «نبوءة الرسالة» است، رسالت به این ادلهای که میخوانیم اصلاً نبوده است. چون لازمه رسالت معجزه است. لازمه رسالت دعوت رسالی است. لازمهاش معجزه است. این لوازم را دارد. اما نبوئت غیر رسالت، محتاج به معجزه است؟ نخیر، نبوئت رسالت که معجزه نمیخواهد.
– همین را ما میگوییم.
– درست است. ولکن، شما اثبات کنید که ایشان در حال وحی بوده است. بعد از اینکه از خانه فرعون بیرون آمد، در اولین بار که جریان قبطی و اسرائیلی شد، در اینجا به او وحی نازل میشده است، دلیل کجاست؟ یک اشاره در قرآن شریف بیاورید. «آتَيْناهُ حُكْماً وَ عِلْماًً» دلیل نیست. چون ایتاء حکم و علم به من و شما هم میشود. هر قدر تقوایمان بیشتر باشد و دعوت الی الله… صفایمان بیشتر باشد، خداوند بیشتر علم میدهد، حکم بیشتر میدهد، علم که داد، علم حاکمیت دارد. اگر علم خاص به شما داد، مطلبی نیست. اما اگر علمی داد که علم لبریز شد، میتوانید دیگران را هدایت کنید. خداوند حکم میدهد، یعنی شما میتوانید حاکمیت علمی و حاکمیت شرعمداری داشته باشید.
این مرحله اولی، «لم تکن له معجزة فأین الرسالة» ببینید، «اذ ابتدأت بمعجزاته حین واجه فرعون لمرةٍ اولی» این مرحله اولی است. 1- اصلاً معجزاتی برای موسی -معجزات تسع و بیشتر- برای موسی اصلاً در این زمان نبوده است. پس رسالت… حالا نفی رسالت نیست. 2- «لم تکن له دعوة رسالیة فی هذه المدة» نگفت: «إِنِّي رَسُولُ رَبِّ الْعالَمينَ» (زخرف، آیه 46) ای قبطی تو چرا اینطور… اصلاً این حرفها نیست. اینجا که دعوت آغازین است، هرگز کلمهای از موسی (ع) در اینجا یاد نشده است که او به‌عنوان رسول دارد دعوت میکند.
– دعوت رسالتی نداشته است.
– دعوت رسولی نداشته است. دعوت رسالی هم نداشته است. دعوت ایمانی داشته است.
– نبوئت که داشته.
– دلیل میخواهد، نداریم. شما اصرار میکنید به چیزی که دلیل نداریم؟ ما غلام دلیلیم. جوابتان را من دادم.
– «آتَيْناهُ حُكْماً وَ عِلْماً» و آن تحاوری که شده است.
– جوابتان را دادم. تحاور چه؟
– همان تحاوراتی که هست.
– کجا؟
– همین که میگوید «فَاغْفِرْ لي فَغَفَرَ لَهُ» و «بِما أَنْعَمْتَ عَلَيَّ»
– من هم میگویم «فَاغْفِرْ لي فَغَفَرَ لَهُ»
– «بِما أَنْعَمْتَ عَلَيَّ»
– «فَاغْفِرْ لي» ببخش «فَغَفَرَ لَهُ» خدا به ما دارد میگوید «فَغَفَرَ لَهُ».
– «بِما أَنْعَمْتَ عَلَيَّ» فهمید که…
– «أَنْعَمْتَ» چیست؟
– نعمت غفران است.
– نعمت غفران مگر فقط برای موسی و رسول است؟ برای ما هم هست. مگر ما استغفار کنیم غفران برای ما هست؟
– [سؤال]
– همین جدی هم هست. سوم: «لم یسبق له آیةٌ رسالیةٌ بالوحی». چرا؟ «إِنِّي آنَسْتُ ناراً» (نمل، آیه 7) سوره نمل از آیه 6 به بعد، «إِنِّي آنَسْتُ ناراً» از کجا آمد؟ این «آنَسْتُ ناراً» وحی آغازین بر موسی (ع) است. اولین وحی است. قبل از این هرگز وحی‌ای نبوده است. اگر قبل از این وحی‌ایی بود، پس چرا اینجا «إِنِّي آنَسْتُ ناراً» و حتی موسی (ع) آشنای با طرق وحی هم نبود. زیرا اگر موسی (ع) آشنای با کیفیت نزول وحی بود، باید بداند که این نار نیست، نور است. ندانست که این نار نیست. خیال کرد نار است و صحرای سینا هم سرد بود، با زن و بچه بود. رفت که «ِإِنِّي آنَسْتُ ناراً سَآتيكُمْ مِنْها بِخَبَرٍ» و الی آخر. پس این آشنایی با کیفیت وحی هم ندارد. چه وحی رسولی باشد، چه وحی نبوئتی.
سوم: «فَفَرَرْتُ مِنْكُمْ لَمَّا خِفْتُكُمْ» سوره 26 (شعراء) آیه 21، «فَفَرَرْتُ مِنْكُمْ لَمَّا خِفْتُكُمْ» موسی چه زمانی دارد میگوید؟ موسی ده سال در مدین بوده است، بعد برگشته است، حالا دارد با اینها صحبت میکند. «فَفَرَرْتُ مِنْكُمْ لَمَّا خِفْتُكُمْ فَوَهَبَ لي رَبِّي حُكْماً وَ جَعَلَني مِنَ الْمُرْسَلينَ» پس حکماً قبلی غیر از این حکماً است. حکماً قبلی حکم ایمانی است، حکم دوم حکم رسولی است. بله، آیهای که میخواستم بگویم این است. «فَوَهَبَ لي رَبِّي حُكْماً» قبلاً نبوده است.
– حکم رسالتی نبوده است؟
– بله، حکم رسولی نبوده است. حکم رسالتی که نیابت عصمت هم باشد، نبوده است. بلکه حکم ایمانی بوده است. حکم رسولی در اینجا است: «فَوَهَبَ لي رَبِّي حُكْماً وَ جَعَلَني».
– پس این حکم نبوئتی را نفی نمیکند.
– و اثبات هم نمیکند. «وَ جَعَلَني مِنَ الْمُرْسَلينَ» همین کافی است که اثبات نکند. شما اصرار دارید که ایشان صاحب وحی بود. اصلاً دلیلی بر اینکه صاحب وحی بود نداریم، هیچ، بلکه مطلقاتی است که «وهب حکماً» «وهب علماً» از این حرفها است.
– در جواب ایشان که میفرمایید «بِما أَنْعَمْتَ عَلَيَّ» این منظورتان را نفهمیدم، چون بعداً میگوید: «قالَ رَبِّ إِنِّي قَتَلْتُ مِنْهُمْ نَفْساً فَأَخافُ أَنْ يَقْتُلُونِ» (قصص، آیه 33) اگر می‌دانست که غفران کرد، دیگر…
– «ولو کان رسولاً او صاحب وحیٍ نبوءة فلیس هذا یقتضی العصمة» این هم یک بحث، چه کسی گفته است کسی که در باطن به او اشارات الهی وحی میشود و هنوز رسول نیست و هنوز مقام دعوت و استعداد دعوت لبریز نیست، چه کسی گفته است باید کلاً در آن مقام معصوم باشد و یک گناه نکند؟ این را چه کسی گفته است؟ در بحث خودش ما این را بحث کردیم که دلیلی بر این مطلب نداریم، تازه به اینجاها هم نمیرسد.
– این نکته که شما میفرمایید، دلیل بر این میشود که پس حضرت موسی اینجا گناهی انجام داده است.
– نداده است.
– الآن شما میفرمایید…
– نه، میگوییم اگر، روی اگر… باز تکرار میکنیم. اگر اینجا گناهی بود که به پنج، شش دلیل نبود. ما بحثهایمان دیروز تا حالا این است که این گناه نبوده است. به پنج، شش دلیل از خود آیات گناه نبوده است. و اگر هم گناه بوده است که پله دوم است، میگوییم ایشان در حال رسالت نبوده است. کسی که قبل از رسالت گناه کرده است. این دلیل بر این نیست که این مخالفت با یک ضرورتی است که ما داریم. کما اینکه راجع به آدم (ع) «وَ عَصى آدَمُ رَبَّهُ فَغَوى» (طه، آیه 121) این به صریح خود آیه طه، این قبل از رسالت بوده است. «ثُمَّ اجْتَباهُ رَبُّهُ فَتابَ عَلَيْهِ وَ هَدى» (طه، آیه 122)
– [سؤال]
– ما میگردیم اولوالعزم را در قرآن پیدا میکنیم. در قرآن که گشتیم و راجع به موسی پیدا کردیم، روی این احتمال البته…
– [سؤال]
– بله دیگر، راجع به موسی روی این احتمال، اگر این احتمال مسجل باشد. اگر، اگر مسجل باشد که ایشان قبل از رسالت گناه کرده است که اگر، اگر، اگر چندتا […] باید بگذاریم. آن وقت تازه قرآن ثابت میکند که نخیر، موسی روی این اگرها… موسی قبل از رسالت یک گناه کرده است فرض کنید. برای اینکه اگر ما عقیده داریم که اولوالعزم من الرسل قبل از رسالت باید معصوم باشند، از کجا داریم میگوییم؟ از قرآن داریم میگوییم. ما دلیل دیگر را نداریم. اگر این احتمال ثابت شد که نیست. ما ادله بسیار زیادی داریم در پله اول، پله دوم و پلههای مختلف که جناب موسی (ع) این کار را کرده است. محذوری در مقابل مقام عصمت نبوده است. چون در مقام عصمت نبوده است، رسول نبوده است. و این آیه را توجه کنید. آقایان یادتان نرود که «فَوَهَبَ لي رَبِّي حُكْماً وَ جَعَلَني مِنَ الْمُرْسَلينَ» سوره شعراء آیه 21. این چه زمانی است؟ بعد از اینکه از مدین برگشت. حالا آغاز دعوت رسولی موسی (ع) است. «ولو کان رسولاً او صاحب وحیٍ نبوءة فلیس هذا یقتضی العصمة» که اینجا که گفتیم.
6- «ظلمت نفسی لا ینافی النبوة و قد جاء الظلم بمعنی الانتقاص» «كِلْتَا الْجَنَّتَيْنِ آتَتْ أُكُلَها وَ لَمْ تَظْلِمْ مِنْهُ شَيْئاً» (کهف، آیه 33)
7- «قالَ فَعَلْتُها إِذاً وَ أَنَا مِنَ الضَّالِّينَ» (شعراء، آیه 20.) در مباحثهای که فرعون دارد میکند. فرعون گفت: تو چرا این کار را کردی؟ حالا آیاتش را از سوره شعراء میخوانیم. چرا این کار را کردی؟ «وَ أَنْتَ مِنَ الْكافِرِين * قالَ فَعَلْتُها إِذاً وَ أَنَا مِنَ الضَّالِّينَ» موسی دارد میگوید. تصدیق نکرد که «من الکافرین» چرا؟ چون «من الکافرین» دو بعد دارد. آیاتش را میخوانیم. سوره شعراء، از آیه 17: «أَنْ أَرْسِلْ مَعَنا بَنِي إِسْرائِيلَ» اینجا موسی، آن ده سال گذشته است و حالا سراغ فرعون رفته است، و مرحله اولی «أَرْسِلْ مَعَنا بَنِي إِسْرائِيل» مرحله دوم دعوت، «قالَ أَ لَمْ نُرَبِّكَ فِينا وَلِيداًً» (شعراء، آیه 18) این غَفَرَ تحققش این است که میشود موسی به دربار فرعون برود، میشود با او صحبت کند، میشود معجزه بیاورد، اگر آن «غَفَرَ لَهُ» نبود که اصلاً تا آخر موسی نمی‌توانست وجه فرعون را ببیند.
«قالَ أَ لَمْ نُرَبِّكَ فِينا وَلِيداً وَ لَبِثْتَ فِينا مِنْ عُمُرِكَ سِنِينَ» این توبیخ اول، توبیخ دوم: «وَ فَعَلْتَ فَعْلَتَكَ الَّتِي فَعَلْتَ وَ أَنْتَ مِنَ الْكافِرِينَ» (شعراء، آیه 19) در حالی که تو از کافرین بودی، کفر در اینجا به چه معنا است؟ یا کفر است یا کفران است. اگر کفر است. «انت من الکافرین بألوهیتی» چون مادامی که در قصر من بودی، از تو ظهوری نداشت که تو ما را خدا نمیدانی، اگر ظهور داشت که من بیرونت میکردم. «انت من الکافرین بألوهیتی».
– ظاهراً کفران باشد.
– این دومی کفران است. نه، این تلک چیز دیگری است. احتمالاتی که در اینجا هست. «کافرین»، هم کفر به الوهیت فرعون است، هم کفران نعمت «أَ لَمْ نُرَبِّكَ فِينا وَلِيداًً» است. این هر دو، موسی هیچ‌کدام را قبول نکرد. اولاً کفر به الوهیت تو از اول بوده است، نه اینکه من بعداً کفر به الوهیتت پیدا کردم. ثانیاً، «أَ لَمْ نُرَبِّكَ فِينا وَلِيداً» من که در خانه تو بزرگ شدم. مرا زن تو بزرگ کرد و تو، این نعمتی است که بر من منت میگذاری؟ فرض کنید که بنده صد سال در خانه یک کافری ماندم و از من پذیرایی کرد و نمیشود جای دیگری بروم. اما آیا این نعمت موجب است که من کافر بالله شوم؟ دوران امر بین محظورین، فرض کن نعمتی است که فرعون و زن فرعون به موسی انعام کردند و او را از غرق و هلاکت نجات دادند، تمام این نعمتها، آیا تمام این نعمتها، موجب است که انسان کفران نعمت ایمان و رسالت را بکند؟ نه، ولذا موسی که جواب میدهد «قالَ فَعَلْتُها» بله، «وَ فَعَلْتَ فَعْلَتَكَ الَّتِي فَعَلْتَ وَ أَنْتَ مِنَ الْكافِرِينَ * قالَ فَعَلْتُها» بله، این کار را کردم، من یک نفر قبطی را کشتم و کشتن قبطی هم مطلبی نیست.
بله، «إِذاً وَ أَنَا مِنَ الضَّالِّينَ» نگفت «من الکافرین» نه کفران نعمت را قبول دارد، نه کفر را، کفر به به الوهیت فرعون که ادعا میکرد که آن از اول بوده است، تازگی ندارد. اما کفران نعمت، این کفران نعمت نیست. اگر ما نعمتهای ربانی را در نظر بگیریم و رسالت الهی موجب شود که در مقابل فرعون و فرعونیان قیام کنیم، آیا این نعمت دوم بزرگ ربانی، موجب کفران نعمت کوچک غیر ربانی است؟ نه، این در دوران امر حداقل، دوران هم بین محظورین، آنکه اهم است باید در نظر گرفت. پس بنابراین کفران نعمت هم من نکردم. بچه! من تو را بزرگ کردم. به بتپرستی و… تو را خو دادم. اما حالا که رفتی بیرون، کفران نعمت میکنی؟ نمک را خوردی و نمکدان را شکستی؟ میگوید نخیر، این درست است، این نعمت، اما آیا نعمت بزرگتر را که نعمت ربانیت است و نعمت رسالت است، من کنار بگذارم برای اینکه تو به من نان دادی؟ چون به من نان و نمک دادی، بنابراین من تا آخر کافر باشم و رسالت الهی را نادیده بگیرم؟
«وَ أَنَا مِنَ الضَّالِّينَ» «ضالین» چیست؟ این را خواستیم دلیل بیاوریم بر این مطلب که اینجا دارای چند احتمال است. «وَ أَنَا مِنَ الضَّالِّين» راه گم کرده بودم. از قصر فرعون بیرون آمده است و نمیداند کجا برود. «وَ دَخَلَ الْمَدينَةَ عَلى حينِ غَفْلَةٍ مِنْ أَهْلِها» (قصص، آیه 15) اهل مدینه نمیدانند، بهتزده وارد مدینه شده است و مردم هم میدانند که موسی مشغول دعوت ضد فرعونی است. اگر نمیدانستند که باید از او استقبال کنند. «عَلى حينِ غَفْلَةٍ» لازم نیست. پس بنابراین «أَنَا مِنَ الضَّالِّينَ» من راه را گم کرده بودم، نمیدانستم کجا بروم. حالا تصادف کرد، به این شهر افتادم و این شهر هم «حينِ غَفْلَةٍ مِنْ أَهْلِها» است و اگر میدانستم این شهر، شهر فرعونی است. من در این شهر وارد نمیشدم، برای اینکه الآن دنبال من هستند که من را بگیرند که چرا از قصر فرعون فرار کردم. این یک معنای ضالین است.
معنای دوم ضالین: مگر ما راجع به رسولالله (ص) نداریم که «وَ وَجَدَكَ ضَالاًّ فَهَدى» (ضحی، آیه 7)؟ معنی این چیست؟ هشت معنا دارد. هشت احتمال است دیگر، هفت احتمال درست و یک احتمال غلط. احتمال غلط این است که «وَ وَجَدَكَ ضَالاًّ فَهَدى» یعنی «ضالاً عن التوحید» اینکه نیست. شکی نیست. هفت احتمال دیگر دارد. یکی از احتمالات «وَ وَجَدَكَ ضَالاًّ» یعنی «وجدک ضالاً عن الرسالة القرآنیة فهداک الی الرسالة القرآنیة» درست است. برای اینکه «وَ ما كُنْتَ تَتْلُوا مِنْ قَبْلِهِ مِنْ كِتابٍ وَ لا تَخُطُّهُ بِيَمينِكَ إِذاً لاَرْتابَ الْمُبْطِلُونَ» (عنکبوت، آیه 48) پس ضلال نسبتهایی دارد. هر مؤمنی اینطور است. هر مؤمنی نسبت به مقام بالاتر گمراه است، نسبت به مقام پایینتر در راه است. نسبی است. بله، ما یک ضلال مطلق داریم؛ کسی که کفر مطلق است. و یک ایمان مطلق داریم نسبت به کسی که در بالاترین قله رسالت است که رسولالله است. اما بینهما هم ضلال است، هم هدایت است. و این ضلال مطلبی نیست، ضلال نسبی است. کسی که الآن مثلاً دارای مقام ایمان سلمان نیست، اما مجتهد عالی‌قدر است، مرجع است و عادل است و فلان، به مقام سلمان هم نرسیده است. این در هدایت است نسبت به من دون خودش، اما نسبت به مقام سلمان و مقام بالاتر، او آن راه را ندارد. آن راه را گم کرده است. آن راه را ندارد. به آن راه نرسیده است.
جناب موسی (ع) قبل از
اینکه رسول شود، «وَ جَعَلَني مِنَ الْمُرْسَلينَ» قبل از اینکه به مقام رسالت
مقرر شود. این از بُعد رسالتی گم است، چون از بُعد رسالتی گم است، بنابراین امکان
این خطا برای او هست که شد. اگر دارای مقام رسالت بود، خداوند به او توجه میداد،
چنانکه احکام را توجه میداد. توجه میداد که در اینجا مشت را طوری بزن که آن
شخص…
